नयाँ बर्षसंगै केही नयाँ र नौला बात त मारौँ

आजदेखी बिक्रम संवत २०७७को पाना पल्टियो, पात्रो फेरिइसक्यो । यसलेखमा विगतको नेपाली राजनीतिको सुक्ष्मसमीक्षा र आगतको चित्र कोर्दैछैन् । सवैकुरा ह्वाङ्गहवाङ्गती छन् । आखाँ भएका धृतराष्टले छर्लङ्गै देखहिाल्छन् । नयाँ क्यालेण्डरका वात मारौँ । यहुदी पात्रो, हिजरी, गेग्रियन, लोसार, साके, ड्राईगन, माघी र नेपाल संवतले न्यू दया भिन्तुना भनिसके । संसारभर हजारौ पात्रा छन् । हरेक जाती, भाषा, संस्कृति र भूगोलमा दिनहुँ नयाँवर्ष आईरहन्छ ह । अर्थात हरेकदिन ह्याप्पी न्यू यर, हरेकदिन नयाँ दिन । कुरा नयाँ वर्षका------------------------------------------------- नेपालको मौलिक संवत नेपाल संवत हो । शंखधर साख्वाले १ हजार १४१ वर्ष पहिला चलाए, सरकारी कामकाकालागी राजा राघवदेवले । चन्द्रशमशेरले कामकाजी साके संवतलाई १८२३बाट हटाए । अहिले शाक संवत २०४२ हो । सूर्य पंचांग आधारित विक्रमी पात्रो उज्जैन नरेश विक्रमादित्यले चलाएका हुँन । अहिले भारतको सरकारी पात्रो भने सक र ग्रेगिरयिन (इश्वी संवत ) हो । नेपाल बहुजाती, बहुसंस्कृति र बहुधार्मिक देश भएकाले हरेक मान्यताका आआप्mनै पंचांङ्ग छन् । यति विविधता प्राय अन्य मूलुकमा कमै पाईन्छ । तामांग, शेर्पा, गुरुंगं, थकालीले मनाउने नववर्ष ल्होसार हो । ल्होको अर्थ वर्ष वा साल हुन्छ भने सारको अर्थ नयाँ । सवैको ल्होसार भने एकैदिन पर्दैनन् । माघ प्रतिपदामा तामागं लोसार र चिनिया नववर्ष एकैदिन पर्छन् । हरेक १२ वर्षमा युग फेरिने मान्यताले हरेक नयाँवर्ष पशुको नाममा राखिन्छ । किराँती नयाँवर्ष ५ हजार ७८ हो । राई लिम्वुले उधौली र उभौली पर्व मनाउछन् । गौतम वुद्धको परिनिमार्णलाई बौद्धमार्गीले आफनो नयाँसाल सुरुवात मान्छन्, थारुले माघे संक्रान्ती । इस्लाम धर्मावलम्वीले चन्द्र पंचांङ्गलाई हिजरी । यसमा बाह्रै महिना भएपनि वर्ष ३५४ वा ३५५ दिन मात्र हुन्छ । अहिले १ हजार४२ हिजरी हो । यस्को सुरुवात हजरत महम्मदको मक्काबाट मदिना फिर्ता (हिज्री) आधार हो । संसारकै पुरानो यहुदी पात्रो यसवर्ष ५हजार ७८१ । वाइबलको गणना अनुसार चलेको भएपनि इसापूर्व नौवा सताप्दीदेखी लोकपृय छ । संसारभर चलनचल्तीमा पात्रो भने इसवी संवत (गेग्रियन) पोप गेग्रोरी सोरह्वाले सन १,५९२देखी फेरी सुरु गरेका । सांरका हरेक जाति र उपजातिसंग आआफनै पात्रो छन । जो, जहाँ जान्छन उनीहरु आआफना संस्कार पनि संगै लान्छन् । अझ सम्राज्य विस्तार वा उपनिवेशकालीन समयमा आप्mना पंचांङ्ग, भाषा, पर्वलाई बढाईचढाई गरेर तत मूलुकका बासिन्दामाथी मानसिक दवावमा राखिन्थ्यो । शासितमाथी मानसिक हतियार बन्थ्यो । आप्mना सस्कृति, मान्यता र चलन उम्दा हुँन भनेर सावित गरेर शासितमा आक्रमणकारीको अधिपत्य सहजै स्वीकार्य बन्दैगयो । हरेक। आक्रमणकारीको वर्चश्व स्थापनामा तरवार र तोपले मात्रै शासन चल्दैन् । नवशासकको श्रेष्ठता र शासितलाई हीनताबोधमा राख्न सास्कृतिक अधिपत्य आवस्यक हुन्छ । तव तरवार र तोपको काम पंचांङ्ग, भाषा, संस्कृति र धर्मले गर्दैगए । नयाँ वर्षको थालनीसंगै नयाँ समीक्षा त होला ?-------------------------------------- देशको मात्रै हैन् सर्वत्रको कुरा गरौँ—नयाँवर्षको थालनीसंगै विगतको समीक्षा र आगतको योजना हुन्छ । हिजोलाई फर्केरहेरेर मात्र भविस्यको कल्पना, योजना बनाउन सकिन्छ् । तव मात्र नयाँ मार्गचित्र कोरिन्छन् । हरेक नववर्षसंगै ब्याक्तिगत जीवनमात्रै हैन्, हरेकविधाका कथाब्यथाको समीक्षा हुन्छन् । कोरोना माहामारीले विश्वमै विश्वासमाथी माहासंकट ल्यायो । सरकारले निरंकुस बन्ने वाहाना पाए । सत्तालाई वरदान, भ्रष्टाचारीलाई माहापर्व, शासकलाई निरंकुसताको श्रीपेच र आमजनतालाई त्रासदी बन्यो । लोकतन्त्र फेरी वहसको केन्द्रमा पुग्यो । नदी समुन्द्रपुग्ने दिशामा बग्छ भन्नु जति सत्य हुन्छ, क्यालेण्डरसंगै मानव समूह पनि स्वतन्त्रताको दिशामा अगाडि बढ्छ भन्नु त्यतीकै सत्य हो । इतिहासको अकाट्य नियम हो । लोकतन्त्र के हो ? र के गर्छ ? भन्ने कुरा त्यसका अंग अर्थात संस्था के, कसरी चलेका छन्, व्यबस्थापन कसरी भैरहेको छ भन्नेमा निर्भर हुन्छ । हितअनुकुल संस्था ब्यबस्थापनमै नेताहरुको अधिकांस समय खर्च हुँनेहुँदा अन्यन्त्र सोच्न वा ध्यान पु¥याउनै भ्याउदैनन् । राजनीतिक दलभित्र पद्दती, सिद्दान्तले बनेका आचरण सकिनेवित्तिकै पार्टी ब्यबस्थापकिय र अपराधिकरण बन्न पुग्छ । केही वर्षदेखी नेपाली राजनीतिको चालकशक्ति आग्रह, गाली, प्रतिकृया र बदलाचिन्तन हावी हुँनपुग्यो । केही नयाँ स्रिजनामा लागीरहने, नित्यनयाँ बनाउने मानवतावादी, आफैँ जलेर उज्यालो छर्ने त यसै संसारमै थिए । हाम्रै युगमै थिए । हामीसंगै थिए । नयाँवर्षको थालनीसंगै के हामीले इतिहासका तुफानीकाल र तिनीहरुलाई विर्सन सक्छौँ ? पाँउछौँ ? साच्चै हो, हाम्रो समय प्रलयकारी यूगको हो, तर हाम्रो वंशजले यसलाई कति आत्मासात गर्न सक्यो ? एकैछिन गम्भीर बनौँ त ! समय फेरियो, पंचांङ्गका पाना फेरिए तर लोकतन्त्रमा रहँदा पनि विवेकतन्त्र भने ध्वस्त हुँदैजाँदा सोच्नेको तरिका भने फेरिएन । कमजोर शासकका समस्या भनेको बलियो र सर्वज्ञ देखाउने बाध्यता हो । तर वौद्दिक आग्रहले थिलथिलो भएको वर्तमानचेत, प्राप्तका उपलब्धी ध्वतहुँदै गएको हेरेर पनि मौन बसिरहेको छ, नायकका छवि ध्वस्त हुँदैछन् । नायकले विश्वास पाउनु, बचाउनु, थेग्नु सवभन्दा ठूलो चुनौति हो । अझ मौका नपाँउदा आदर्शवादी बन्नेको परिक्षा पनि मौका पाँउने परिवेशमा तौलिईँदो रहेछ । अन्तमा १) नयाँ वर्षसंगै नयाँ स्रिजनात्मक बात मारौँ । राजनीति एउटा निर्मम खेल रहेछ, अझ सवेंदनशीलताको कुनै अर्थ र स्थान हुँदोरहेनछ । तर, के गर्ने ! हरेक विषयको केन्द्र त फेरी राजनीति नै हो । आँउनुस्...राजनीतिलाई पुस्तकबाट समाजमा अनुवादिन, विचारलाई मानवियकरण र सामाजिकिरण गर्न पनि नयाँ बहसको थालनी गरौँ । यसकोलागी विचारलाई केन्द्रमा राखेर दिमाग भने खुलै राख्न सक्नुपर्छ । २) वर्चश्वशाली समूह वा सत्ता कति क्रुर हुन्छ भने क्रान्तिकारीले जति वर्गशिफ्ट गरेपनि कानुनी क्रान्तिकारी बन्ने सफत ग्रहण गरेपन्,ि सत्ताचरित्र स्विकारेपनि, आप्mना सिद्दान्त, सपना र आर्दश पोली खाएपन् िऊ माफ भने गर्दैन, इषलाई सजाइरहेको हुन्छ । विजयप्राप्त गरेपनि क्षमा गर्दैन । आन्दोलन, विद्रोहको राप र चाप रहँनेवेलासम्म केही लचिलो हुन्छ, अवस्था स्वीकार गरेतापनि समय घर्कने वित्तिकै अक्करमा ठक्कर दिन र मौलिक चरित्रमा देखिएर उदारवादी आदर्शका पछयौरी फयाक्दै आक्रमक बन्छ । अमेरिकामा म्याकर्थीकाल र स्वीकार्नो हत्यापछि हालसम्मको इन्डोनेसिया नियाले हुन्छ । ऊ माहान ‘अवसरलाई’ दुरूपयोग गर्नेवाला छैन् । ३) नेपाली राजनीतिमा गाली स्वयम गालीदेखी लजाएको छ । ४) हामी परिवर्तन त चाहान्छौ तर पुराना चलनलाई त्याजेर नभै साथमै लिएर । हामी अहिले पिजरामा बन्द त्यस सुगा झै भएका छौ, जो पिँजराबाट मुक्त त भयो, त्यो मुक्तिको खुशी कसरी मनाउने ! थाहा पाँउदैन । पंखेटा त खुला आकासमा चलाउन पाईयो तर जंगल र सहोदर कता होलान् भनेर गन्तब्य थाहा नभएको जस्तो । ५)यदि दम्नै छ भने कस्ले दवायो अर्थ भन्ने रहँदैन । ६) शासकवर्गको प्रत्यक हुकुम तामेल गर्ने हामी आज्ञाकारी नागरिकमा त फेरिँदै छैनौँ ! ७) चाप्लुसी संस्कृतिले मौका पाँउदा निन्दारसले भाउ पाँउछ । निन्दा र आक्रमण शासकले सुरूक्षा घेरा सोच्न थाल्छन् । ८) झुटलाइ सत्य मान्ने विमारीले फर्जिसत्यले जीवनमा पार्ने प्रभाव नियाल्न सक्दैन । तव ज्ञात दिमागमा पनि वैकल्पिक यथार्तले रजाँईगर्न सक्छ । क्रुर यथार्तमा अनेकौँ विकल्प हुन्छन् । हरेक व्यक्तिले आफनै चश्माले संसार, सोच र यथार्तलाई स्वीर्काछ । दृष्टिलाई दृष्टिकोणको आवस्यकता हुन्छ तर आग्रह भत्काउनु सवभन्दा टूलो चुनौति हो । ९)ब्यबस्थाको दृष्टिकोणले राजनीतिक सस्कृतिमा पार्ने प्रभावको असर सार्वजनिक जीवनअभ्यासमा पार्छ । जव सवै विकिरहेको हुन्छ, त्यहाँ इमान जोगाउनु सवभन्दा कठिन कर्म बन्छ । १०)जव संघर्षका चरित्र फेरिन्छन् तव मित्र र दुश्मन शक्ति, नायक र खलनायकका परिभाषा पनि फेरिँदैजान्छन् । साहित्य, कला, पत्रकारिताका विषय पनि अछुतो हुँदैन । शिर्षकको चयन नै पक्षधारिताको सुरूवात हो । कोही पनि तटस्थ बस्नै सक्दैन्, अझ मौनता त अपराधीलाइ साथ दिनु हो । सामन्ती संस्कृति भनेकै टुटन सक्छ, तर झुक्न भने सक्दैन । उस्को चट्टानी अडान शक्तिशालीसंग नौनीजस्तो पग्लनु र जोडिदारसंग भने कटबाँस झै हुँनु हो ।