पुस्तक संवाद

१. पुस्तक किन पढ्ने ? अध्ययनको महत्वबारे तपाईंंंको विचार के छ ? पुस्तक किन पढ्ने ? भन्ने प्रश्नको एक वाक्यमा सिधा उत्तर –मानव मस्तिकको क्षेत्रफल फैलाएर ज्ञान र सूचनामा वैश्विक पहुँँच बढाउदै नयाँ धारण निर्माण गर्दै नयाँ भूमिकामा जीवनलाई उतार्नु हो । पुस्तकले हामीलाई दर्बिलो चेतना, बौद्दिक स्तर र सास्कृतिक धरातल निर्माण गर्न पुराना चेत भत्ककाउदै नयाँ मान्छे बनाईरहेको हुन्छ । एउटा नेत्रहीनलाई आँखा र बहिरालाई कानको जति महत्व हुन्छ, त्यस्तै नवीन धारणा, नयाँ सोज बनाउन पुस्तकले चेतना र विचार अर्जाप्छ । आलोचनात्मक चेत पैदा गराँउछ । बनेका आस्थालाई परिक्षालिँदै जिज्ञासु पाठकले आफैँसंग प्रश्न गर्न थाल्छन् । चेतनाको विकास र विचारको छनोट ऊ बाँचेको परिवेश, सामाजिक संबन्ध, उत्पादनका साधन, श्रोत र स्वामित्वमा उसको उपस्थिति कहाँ हुन्छ ? त्यसले निर्धारण गर्छ । जव ऊ नयाँ विषयको अध्ययन गर्न थाल्छ तव नयाँ ज्ञान, नया सूचना, नयाँ दर्शनको क्षेत्रमा प्रवेश गर्छ । ऊभित्र एउटा नयाँ मान्छेको जन्म भैरहेको हुन्छ । दृष्टिमा दृष्टिकोण भरिन्छन् । त्यसले जव आफैँलाई समीक्षा गरिसक्छ तव पुराना आस्था, मान्यता र भूमिकाको संघांर काटन पुग्छ । नयाँ सोच, मान्यता, भूमिकाको सकृय हुँन जोखिम उठाउने आँट पैदा हुन्छ । अध्ययनले नयाँ समाज निमार्ण गर्ने, आविस्कार गर्ने र जोखिम उठाउने आत्माबल र इक्षाशक्ति दिन्छ । २. पुस्तकबिनाको जीवन कस्तो जीवन ? एउटा रोवोट (कृतिम मानव) जस्तो होला । जे त्यसमा फिट गरिएको हुन्छ, त्यसै अनुसार चल्ने । अथवा पुरानै आस्थाको मलामी जाँने र त्यसैको सती जाँने । सुन्दर र उन्नत जीवनको कल्पनै गर्न सकिँदैन् । एकधरी मान्छे भन्छन नी– जे भएको थियो, त्यो पनि टिक भएको थियो, जे भैरहेको छ, त्यो पनि ठिकै भैराछ, जे हुँनेछ त्यो पनि ठिकै हुँनेछ, त्यो पुस्तक बिनाको जिन्दगीको नजिर हो । यस्तालाई नयाँ विषयले टोक्छ, नयाँ विषय स्वीर्कान सक्दैन् तर परिस्थिति भने उस्को नियन्त्रणमा हुँदैन्, नयाँ विषय स्वीर्कान विवश बनाँउछ । ३. नेपाली समाजमा पठन संस्कृति कस्तो छ ? समाजको पठन संस्कृतिको स्तर घटदो छ । अझ दर्शन, विचार र गम्भीर साहित्यको क्षेत्रमा । जति राजनीतिक प्रतिवन्धीतकालमा पठन संस्कृति थियो, अहिले कम देख्छु । पहिला गम्भीर साहित्यका पुस्तक पसल राजधानी लगायत ठूलाबजार मात्रै हैन् सासाना बजारमा पनि देखिन्थे, अहिले ती देखिँदैनन् त्यसले पनि पठन सस्कृतिको अवस्था झल्काउछ । साहित्य र दर्शनका क्षेत्रमा सोभियत रुसको विघटनअघि अथवा चीनको पहिलाको अवस्थामा छयासछयास्ती सस्ता पुस्तक हुन्थे । भारतीय वाम सकृयतावादीहरुको पनि सस्तामूल्यका पुस्तक प्रकाशन गर्ने गर्थे । अर्कोतर्फ पुस्तकालय भनेको कुनै पनि सहर, वस्ती र समाजको गहना हुन्थ्यो । त्यसले सामान्यजनको ज्ञानमाथीको पहुँचलाई सहयोग गथ्र्यो । तर उपभोक्तावाद सामाजमा संस्कृति बन्दैजाँदा त्यो अवस्था अब रहेन । ज्ञान र सूचनाका गम्भीर पाठकहरुले त कसैगरी सो अभाव टारेका पनि छन । ४. तपाईंको पुस्तकालयमा सङ्गृहीत पुस्तकको सङ्ख्या कति होलान् ? काठमान्डुको डेरा बसाई र सराई पुस्तक संकलन ज्यादै समस्या पर्दो रहेछ । म आस्थाको एउटा अभियन्ता । भूमिगतहुँनुभन्दा पहिला नेपालगंजको जय दशरथ पुस्तकालयलाई आफूसंग रहेका पुस्तक दिएको थिँए । घरमा रहेको माहाभारत, रजनीस, बाइबल र कुरान जस्ता पुस्तक समेत पनि सेनाले लगेछ भने अरु के राख्थ्यो । फिर्ता हुँने कुरै रहेन् । संख्याकै रुपमा केलाई विज्ञापन गर्नु प¥यो र ! त्यपछिका धेरै पुस्तक नेपालगञ्जमै छन्, केही काठमान्डु डेरामा । ०६३ पछिका संग्रहित पुस्तकको एउटा हिस्सा राजनीतिक पुस्तकहरु छन् । जव लेखकहरु नै सो आर्दशमा नरहेकाले अव केही त्यस्ता पुस्तकप्रति घृणा जागेको छ । अब कवाडीलाइ दिने की तिनै लेखकलाई नै फिर्ता गर्न घरघर पु¥याउने पनि भा छ । नेपाली वा अन्यभाषका मनोयुद्दमै केन्द्रित साहित्य वा अन्य विधाका पुस्तक भने पाएजति संकलन गरेको छ । नवधनाढ्य एउटा तप्कामा किताव किनेर सजाउँने फेसन पनि बढेको देख्छु । ५. कुन कुन भाषामा लेखिएका पुस्तक अध्ययन गर्नुहुन्छ ? नेपाली र हिन्दी प्रमुख हुँन, गम्भीर खाले पुस्तकहरु अनुवादमा भर पर्नु पर्छ । अन्यभाषाको पहुँच फितलो छ । अहिले अनुवाद इन्टरनेटमै आफैँले गर्न पनि सजिलो भएको छ । चर्चामा आएका वा अन्य साथीले सिफारिस गरेका ट्रासलेट कीको सहयोगले पनि पढछु । ६. पुस्तकमा मासिक खर्च कति हुन्छ ? अहिले पढने तरिका फेरिएका छन् । बाहिरी मुलुकका पुस्तक र गम्भीर म्यागजीनहरु सकेसम्म इन्टरनेटमा पढछु । मेरो कमाईको सिमितता छ । तर कमाईको २५देखी ३० प्रतिशतसम्म खर्च गर्छु । भारत वा अन्य मुलुकमा रहेका मित्रहरुले उपहार पनि पुस्तकनै ल्याइदिनु हुन्छ । बरु नेपाल आउनु पहिला पुस्तकका नाम, लेखक र प्रकाशक सोध्नुहुन्छ । ७. अध्ययनका लागि समय व्यवस्थापन कसरी गर्नुहुन्छ ? मेरा जीवनर्चया पनि फेरिएका छन । अहिले अन्य कामबाट फुर्सदमा छु । स्तम्भ लेखनभन्दा अन्य समय खाली समय हो । विहानी पख चाँडै उठछु । नेटमा पढने कि पुस्तकमा पढने भनेर पढने लिस्ट छान्छु, । स्तम्भकार पनि भएकाले राष्ट्रिय वा अन्तराष्ट्रिय महत्वका सूचनाबाट अपडेट हुँनै प¥यो । नेपाली गम्भीर लेखकका बजार आएका पुस्तकले चर्चा पाएकै हुन्छ, । पढने समय विहान सवेरै वा दिँउसो खाना खाएपछि आरामपस्चात हो । अलिक रसिक मान्छे, रात्रीयाममा भने प्रायजसो अध्ययन हुँदैन् । ८. तपाईंको जीवनमा सबैभन्दा बढी प्रभाव परेका कुनै पाँच पुस्तकको नाम लिनुपर्दा ? सानैमा बाबाआमालाइ सुनाउनुपर्दा माहाभारत पढेको हुँ । तत्कालीन समयको वैद्दिक साहित्यले छोयो नै । म वैचारिक आन्दोलनमा प्रवेश गर्न पनि पहिलो त आफनै अवस्था, दोस्रो विश्वमा भएका हलचल र आन्दोलन र तेस्रो त पुस्तक नै हो । जहाँसम्म ५ पुस्तक भन्नु भयो त्यसमा पहिलो कोटीमा कम्युनिष्ट घोषणपत्र, हार्वड फास्टको आदी विद्रोही टम पेन, मेरी टयालरको भारतीय जेलो में पाँच साल, राहुल संंकृत्यायनको भागो नही दुनिया बदलो र भोल्गा से गंगा । नेपाली लेखकहरु पनि धेरै हुँनुहुन्छ । ९. हालै पढिरहेका पुस्तक ? नयन राज पाण्डेद्धारा जनयुद्दकालमा लेखिएको ‘निदाँए जगदम्मे कथा संग्रह फेरी पढदैछु भने पुस्तक लेखनमै कम्युनिष्ट आन्दोलन र किसान आन्दोलनका सन्र्दभ सामाग्री पनि पढदैछु । पढन छुटयाएका सामाग्रीमा मनोयुद्दका सामाग्री हुँन भने भर्खरै जापाटिष्टा मोभमेन्टका जान हालवेको चित्कार सकेँ । १०. कस्तो खालका पुस्तक बजारमा उपलब्ध भइदिए हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ ? जुन पुस्तकले पाठकलाई विज्ञानको नजरबाट जीवन र जगतलाई हेर्न, बुझन प्रेरित गरोस् सामाजिक परिवर्तनमा रमिते र तमासे मात्रै नबनाएर भूमिकामै उतारोस् त्यस्तो पुस्तक पाइयोस् । मानवसभ्यताको विकाशक्रममा ज्ञानका क्षेत्रफल फैलाउन मद्दत गरोस् । पाठकमा आलोचनात्मक चेत भरोस भने सामाजिक दायित्व वोध गराओस् भन्ने साहित्य, विचार र इतिहासका पुस्तक देखियून भन्ने चाहाना हुन्छ । हामी विश्वमा भैरहेका हलचललाई गम्भीर साहित्य, दर्शन, अर्थतन्त्र र विज्ञानका विविध क्षेत्रका अनुवाद साहित्य पनि हुँन भन्ने लाग्छ । एकातर्फ इतिहास र विज्ञान पढने अर्कातर्फ विज्ञाननै विरोधी आचरणका नपुंगसक पाठक बनाउने पुस्तकलाई भने घृणा गर्छु । तर, के गर्नु हुन्छ ? बजारलाई उपभोक्ता चाहिएको छ, त्यसै अनुकूलको ग्राहक चाएिको छ । धेरै ग्राहक गम्भीर पुस्तकबाट गुज्रिन चाहाँदैनन् भने अध्ययन गर्न प्रोत्साहन गर्ने संगठित शक्ति पनि कमजोर छ । जिज्ञाशालाई पनि उपभोक्तावादी संस्कृतिले पचाउदै गएको छ नी । (आजको ंश्लेषण् वर्ष २ अंक ९ २०७७मा प्रकाशित)