टर्निङ प्वाइन्ट

टर्निङ प्वाइन्ट – नमस्ते सर । काहाँ हुनुहुन्छ ? केही प्रश्न थिए, केही जिज्ञाशा थिए । केही सुझाव माग्ना थिए । अनुभवका अनुभूति चाख थिए । अन्यथा मान्नु हुन्न भने केही समय दिनुहुन्छ कि ? – धन्यवाद, ज्ञान सूचना र अनुभूति त अाँउदो पुस्तालाइ सुम्पनै पर्छ । नदी त बगिरहँदो रहेछ, उही नहुँने,बगिसक्ने । फेरि तपाइ कबिहरू, युगसंग संवाद गर्न विम्व र प्रितक सजाएर सपनी देखाँउदै समय र सन्दर्भ ललकार्नु हुन्छ । तपाइको गर्बिलो कबिता संग्रह पढेर तपाइप्रति धारणा बनेका छन । अहिले त लेखक र पाठकको सिधा संवाद प्रविधीले सहज बनायो । स्वागत छ, यहाँलाइ । – सर, कस्तोलाग्यो मेरा कबिता ? – हेर्नुस कबिजी म समीक्षक हैन्, सुन्दर कबिताको एउटा उम्दा पाठक भने हुँ । म फुर्क्याउन जान्दिन । तितोबोलेर धेरै मित्रलाइ बिमित्र बनाँए । हाम्रातिर कुरा खस्रा मिठा, रोटी चिल्ला मिठा भन्छन् । तपाइका पहिलापहिलाका संवादमा पनि ज्ञान प्राप्तिको अथाहा भोक देखेको थिँए । यसमा पनि सो देख्छु । एउटा पाठकले कृतिलाइ कसरी हेर्यो त्योबारे यस सम्क्षिप्त कुराकानीमा संभव नहोली की । – ल सुन्दर । हो, सर । म यहाँको सोचलाइ शिरोधार्य गर्ने पक्कै जिज्ञाशु हुँ । पक्कै हो, मीठो बोल्नेहरुको भर हुदैन । हरेक कुरामा सहमति जँनाउने त या अज्ञानी हुँन,या उनका कुनै स्वार्थ छिपेको हुन्छ वा मुर्ख भीड । हवस भन्ने तर केही नगर्ने नसक्ने । च्याट संवादमै एउटासंग मैले खरो विमित राखेँ भन्यो– छाती चिर्न सक्दिन् । के मैले तपाइलाइ ब्याकमेल गर्ला कहिल्यै सोच्नुहुन्छ ? कस्ताकस्ता मान्छे भेटिन्छन्, सर । माहान सोच्यो, सिक्न पाइएला र अझ संपन्न हैाँला सोच्यो । ठयाक्कै राष्ट्रिय ढुसको फेला परिने । छाति चिरेर देखाँउने अरे, त्यो त कथामा मात्र हो । परिआउदा नङ चिर्न नसक्नेका डिङ हाक्यादेख्दा त टवाँ पो परिन्छ, सर । त्यस्ता त अरुलाई ब्ल्याकमेल के हुती राख्थे परिआउदा चाहिँ सामान्यपरिचय सम्म छैन् भन्न बेर गर्दैनन् । – यो कुरा सार्वभाैम हो । ठिक भन्नु भो हरेकले जीवनमा अाउने परिक्षा ब्यबहारमै दिनुपर्छ । स्कूल कलेजका परिक्षा एउटाकक्षामा एकै पटक दिएपुग्छ तर जीवनमा त्यस्ता परिक्षा भने बारम्वार पास गर्नैपर्छ । तपाइले उनलाइ ठिक भन्नु भएछ । उन्ले पनि यस्ता सार्वभाैम कुरा स्वीकार्नु पर्थ्यो । तर, कबिजी मान्छेका अहंकारले सहजै स्वीकार्न कहा दिन्छ र ? हरेकका छाँयाभन्दा पनि टासिँएर उस्का परिचय, अाैकात र संस्कारसंगै हुन्छन नी । – उस्ले त अाफूलाइ जनयुद्द लडेको सिपाही पो भन्यो । हो, हरेक युद्द कठिन हुन्छन्, युगान्तकारी पनि हुँन सक्छन् तर जनयुद्दभन्दा अाफैभित्रको युद्द धेरैले लडनु पर्ने रहेछ नी, सर । मेरा कबितामा हजुरले पाँउनुहुन्छ । जिन्दगीका सपना र भोगाइ शब्दमा उतार्न कठिन रहेछ, सर । अहिलेको अवस्था, हिजाका नेता कमान्डरलाइ अहिले नियाल्दा के ती उनै हुँन् जस्तो लागेर फेरी हिजो र अाज जोडेर सोच्न र लेख्न मन लाग्न थाल्यो । जनयुद्ध त जनताका छोरा छोरिले लडे नि । उस्ले भन्यो – ती जनतामध्य एक म पनि थिँए । तर तिमीले त मेरो कबिता लेखिनाैनी । सरले पढदा ख्याल राख्या भए कागजमा खेस्रा गर्नेहरु सधै उभो हुन्छन् भन्ने ती निर्दोष बन्दुक बोक्नेहरुलाई के थाहा ? भन्ने अंश पाँउनु भयो होला नै । मैले साठितिर लेख्या थेँ । –तपाइको अाजको उम्दा छोटो कबिता फेसबुकमा पढयाथीँ । चिनेका लेखकका लेखले तानी हाल्छ । कहिले लेखकले, कहिले शिर्षकले, कहिले समीक्षकले पठनमा तान्ने रहेछन्र । सुन्दर लेख्नु भा रहेछ । कसरी कबिता लेख्न थाल्नु भो ? किन रोज्न भो, यो विधा ? – सर, जिन्दगीका अशख्य अारोहअवरोह छन् । पूर्वेली राइपुत्री हुँ । मेरा पनि चरम अाकांक्षा थिए । अाेरीपरी या लाहुरे हुन्थे, या पढेलेका दैातरी । म पनि केही हुँ, नयाँ केही गर्न सक्छु भन्ने हिम्मत अायो । परिवारकी जेठी, हामी दुइ वैना मात्र सन्तानमा । अामाबाबाका पुल्पुल्याएर हुर्काएकी मायालु छोरी, घरमा अपुग थिएन । अपुग थियो भने केही हुँने लालसा । अचम्म खाले सपना । हाम्रा गाँउवस्तीमा पनि जनयुद्द पुग्यो । अाफैँ सामेल नभएपनि साक्षी किनारामा बसेर नियालिरहेकी थिँए । कोमल मनका के, कसो भन्ने प्रश्नले घचघच्याउदै गयो । कथा लामा छन, ब्यथा ठूलो छ । कँहने शब्द छैनन् । कोशीमा पानी धेरै बगे । जिन्दगीका यात्रामा एक्कासी उनलाइ भेटेँ । मन मिल्यो, मलाइ बुझ्ने एउटा नायक सामने थियो । मलाइ साहित्य, कला र जनतासंग जीवन जोडन हाैस्याए । सहकार्य र सहयात्रा हुँदै गए । त्यो जीवनमा फेरियो । एकदिन उनलाइ सोधीँ -ममा त्यस्तो केछ ? फिस्सक हास्दै मोहनीशब्दमा –समाजसंग पाैठाजोरी खेलेर मान्छे बन्ने तिमीमा उत्साहा, जोखिम मोल्ने साहस, प्रेम गर्ने हृदय, समाजसंग भिज्ने सामाजिक चेत छ भनेर च्याप्प हात समात्दै अाैला सुम्सुम्ाए । हामी कलाक्षेत्रका सहयात्री । अहिले चाैतर्फी नियाल्छु, अान्दोलित मनले अनेकाै कुरा सोच्छ । ती सोचले रन्थन्याइदिन्छ, भावनामय बनाइदिन्छ । त्यसैले आजकाल लेख लेख्नै सक्दिन । सर, कबिता कोर्नेका अनेकाै कारण छन् । दुख, खुशी, सपना, संवेदना पोख्ने पनि चैातारी त चाहियो नी, सर । यस्ताकुराले हजुरको ब्यस्त चिन्तनको समय मैले डिस्ट्व पो गरीँ कि, सरी । –हरेकमान्छे अाफैमा एउटा गम्भीर उपन्यास हो । त्यसले हरेक पाठकलाइ अनुभवले सम्बृद्द गर्छ । त्यस समाजको इतिहास, संवेदना, संस्कार, संस्कृति र संघर्षसंग परिचय गराँउछ । नवयुवा सर्जकसंग सोच र संवेदना लेनदन गर्दा अाफैँ ताजा र युवा भइन्छ, हुइन्छ नी । फ्रेस हुइन्छ, सोच्नुस न । – हो सर, यहँका अमूल्य समय र संवादकालागी नमन गर्छु । प्यास अथाहा छ, गगरी सानु । कतिपय जिज्ञाशा राख्दा झर्को नमानीदिन यो बालिकेको अनुरोध बुझ्दिन, होला सर । पात्र नं २ सन्तोष राम सरसंगको संवाद सकिन नपाँउदै लामोदिनदेखीको साहित्यिक मित्र विराजसगंको संवाद पनि रोचकनै भए । अाफूसंग जिज्ञाशा, चेत र चिन्तन भए यो भवसागर सामाजिक सञ्जालमा अाफैजस्ता वा गुरूहैसियतका मित्र भेटिँदैजान्छन् । केहीभने छुद्रस्तर देखाइहाल्छन् । अनी तीप्रति अाक्रोस र दया लाग्नु स्वभाविकै हो । उपनामले पनि मलाइ समस्या थपेको छ । यस उपनामले मेरो सेवा गरेको र परिचय दिएको धेरै दिन भै सक्यो । अब त यससंग लभै पर्या छ, जे होस् । योगी जीवनका बिराज महोदय सडकका माअाेवादी भन्न रूचाउने सजर्क हुँन् । डोरी जलीसक्यो तर गाँठो अझै खरानी नभा । संसारमा अनेकाै प्रकारका पागललाइ बुझ्नै गाहो । कहिलेकहीँ माैका छोप्न नसक्ने विराजहरू जस्तालाइ देख्दा सोच्दछु – यिनीहरूको क्षमता नभएर की !, सम्पर्क नभएर की ! काखी च्याप्ने कोही नभएर कि ! मुखर्ता वा अहंकारले कि ! किन होला यस्ता वैराग्यकाहरू भनेर । मेरो टाउको दुखाइको विषय यो हैन् क्या । वैरागी मान्छे पनि खुला कुरा गर्न रूचाँउछन् । युनिफर्म स्वभावका सवै मान्छे कहाँ हुन्छन र ! म पनि कतिपय संवादमा किरातीपना देखाइदिन्छु । हामी अादीवासीहरू स्पष्टवादी हुन्छैा । अाज भने उनी गम्भीर देखिए । अभिव्यक्तिका कला र क्षमताका बारे संवाद रोचकनै रह्यो । – ठटयाैली पाराले कुरा सुरू गरीँ । हजुरलाइ सर भनाै की कमरेड ! – मान्छेका नाम र संवोधन त भीडबाट अल्ग्याउने माध्याम त हो । जेमा यहाँलाइ सरल, सहज र मप्रति यथोचित न्यायोचित प्रतिक शब्द हुन्छ, सुविधा अनुसार त्यसै भन्नुस, केही छैन् । तपाइ कबिहरू यस्ता विम्ब र प्रतिक छान्न र प्रयोग गर्न माहिर हुँनुहुन्छ नै । – (बिराज कमरेड अाज गम्भीर छन् यस्ता मान्छेलाइ ठूला कुराका अपमानलाइ कहिल्यै वास्ता गर्दैनन् सोच्दैनन् तर सासाना कुराले भने छुन्छ । कोटयाउन चाहिन । यसै पनि योगीहरू न प्रसंसाले फुल्छन न अपमानले तिरस्कृत सोच्छन । अाखिर सन्तोषराम त बिराज कमरेडको पो नाम हुँनुपर्ने ) मान्छेले चाहेको वा सोच्या कुरा कति प्रतिसत बोल्न वा लेख्न सक्ला ? सर । –समग्रभाव शब्दमा भन्नै सकिँदैन् । देहभाषा वा मुद्रामा भने पोखिन्छ । देहभाषा र मुद्राको सहयोगले समग्रमा भने मान्छे ब्यक्तिन सक्छ । कतिपय लुकाउन चाहेको वा झुट बोलेको संकेत शब्दमा भेटिदैन् । कुटनितिज्ञहरू भनेकोभन्दा भन्न खोजेको कुरा देहभाषा र मुद्राबाट थाहा पाँउछन । खोज्छन, नियाल्छन् । देहभाषा शब्दभन्दा धेरै माथी र शक्तिशाली हुन्छ, सामान्यजनलाइ शब्दमा त १० प्रतिशत ब्यक्तिन पनि कठिन होला । साहित्यकार र कबिहरूलाइ केही सहज होला तर पनि पूर्णाता पाँउदैन् । त्यसैले साहित्य अध्ययन नगर्ने मनुवाले अभिब्यक्तिका सामान्य शब्द समेत पाँउदैन भने हरेक मनोवैज्ञानिकहरू देहभाषा र मुद्रा,पहिरन रङको छनोट, कपाल वा दाह्री जुंगा वा अाखीँभाै. नेत्रभाषा नियालेर धारणाा बनाउछन् । तपाइको बसाइ, प्रस्तुति हाउभाउले ब्यक्तित्व झल्कीरहेका हुन्छ । चित्रकला, मुर्तिकलाका त अझ अभिब्यक्ति उचोँ हुन्छ । पिकासो, लियो नार्दो द भेन्सी, लैनसिह वाग्देलबारे त तपाइलाइ भन्नै परेन । प्राचीन मुर्तीकलाका भाषा बुझ्न त क्षमतामा भर पर्छ । संसारमै कला र संगितका भाषा समान हुन्छन् । उम्दा कोटीका हुन्छन् । कबिका प्रतिक र विम्वलाइ कसरी शब्दले ब्यक्तिन नसक्ने यथार्त चित्रण गर्छन, है । त्यो कबिहरूको क्षेत्रगत विषय हो, म भने कबिताको रस पिँउने पाठक मात्रै हुँ । –म त अभ्यासरत कवि हुँ, हजुर ....लेखक हैन् । मेरो कवितामा किन कमेन्ट न गर्या ? हजुरहरूले सावर्जनिक प्रतिकृयादिँदा त हैाषला बढथ्यो, थप सिक्न पाँउँथे नी । – म गम्भीर रचनाका प्रतिकृया फेसबुकमा गर्दिन । तपाइहरू शब्दमा भन्दा विम्म र प्रतिकमा धेरै सन्देश राख्न सक्नुहुन्छ । लेख्छु । तपाइसंग भेटन पहिला लेख्न खोजीराख्या पनि छु । एटेचमेन्ट भएपछि अालोचनात्मक भाव नभै लेख भावना प्रधान हुन्छ । हो, एउटा मान्छे कबि बन्न धेरै कुराले प्रभाव पार्छ । परिवेश, संबन्ध, एतिहासिकता, संघर्ष, पारिवारिक र सास्कृतिक पृष्टभूमि, सामाजिक सरोकार र अन्तरविरोध, राजनीतिक अवस्था यी सवै जोडिन्छन् । – हजुर, धेरै पहिले मेरो दाईले मेरी वहिनी लेखेरै मात्र पनि बाच्न सक्नेमान्छे हुन भन्नू हुन्थ्यो । तर म सस्तो लोकप्रियता रुचाउदिन, प्रेम प्रीतिका साधन बनाउदिन साहित्यलाई । आजकाल के भयो लेख्न थाले प्रेमिल कथा कविता ....राजा छक्क छन् । –म समीक्षक नभै कबिताको गम्भीर पाठक भने हुँ । कबिता र कबि प्रतिको न्याय विवेकसम्मत हुँन पर्छ । त्यो परिचित वा अाफन्तले निर्धारण गरिनु हुँदैन । अझ प्रंससाका पुलहरू या त चाकरी हुन्छ या शब्दको हुर्मत काढेर मुर्खता प्रदर्शन । हरेक लेख वा कबिता समयका हस्ताक्षर भएकाले अहिले कबिता लेखका रूप फेरिएका हुँन सक्छन । –तर आलोचनात्मक चेतलाई हेर्ने दृस्टि औलामा गन्ने मात्र छन् नि त । सबैले प्रचार हेर्छन् हैन, र ! सर ! समीक्षकले के भन्ला भनेर कबि कबिता लैख्दैनन् । कबिता र लेख, साहित्य पछिपछि मात्र समीक्षक रहन्छन्र । प्रचार त सस्तो र कमजोर नटिक्नेका गरिन्छ । –हाम्रो समाज त उपभोक्तबादमा गै सक्यो । त्यो त हो, म कविता त तिन्को लेख्छु तर पढुन भन्छु बिद्दोत बर्गले, जस्को खातिर कविता लेख्छु तिन्ले त पढ्नै पाउदैनन् । – हो, यो बजारले रजाँइ गरिरहेको समयमा बिज्ञापनले मान्छेका दिमाग नियन्त्रण गर्ने भएकाले प्रचारमा उपयोगिता हेर्न थालिएको मात्र हो । अहिले पठन संस्कृति कम छ । कतिपय शिक्षित अरूको पढदैनन्, सर्टकट रिफ्रेन्स हेर्छन् । गुगल वा सर्च इन्जिनमा भर पर्छन् । तर जिज्ञाशुजन वा वैाद्दिकहरू भने कस्ले के लेख्या रहेछ भनेर नियालीरहेका, खोजिरहेका हुन्छन् । उनका नजरमा पठनिय सामाग्रीभने समीक्षक भएर पनि पुग्ने गर्छ, पुर्याउने गर्छ । मेरो बुझाइमा कबि समयको, सन्दर्भको चेतनाको वाणी हो । कस्ले पढला, कस्ले कति प्रशंसा गर्ला भनेर कहिल्यै लेख्दैन् । तर युगको अावाज भने घन्काइरहन्छ । कहिलेकही सोच्ने पनि गर्छु – यो वैश्य युगमा कबिता वा साहित्य नभएको भए मानवहृदय कतै संवेदनारहित बन्जर मरूभूमि त बन्दैनथ्यो । –कवि र कविता बिचको पुल तिनै हुन जस्मा चढेर असङ्ख्य कवि भए तर ती पुल सदै पुल नै रहे दुख्ख एस्मा छ । उनीहरूकोमा या त पुग्दैन्, पुग्ने सक्दैन् अथवा ती संवोधित पात्रलाइ कबितासंग सरोकार हुँदैन्, भोकसंग, रोगसंग सरोकार हुन्छ । –त्यहित, – नफेरिएको नीति । –हाम्रो सास्कृतिक चेत र वर्चश्वशाली समूहको राजकियसोच हाम्रा पठन संस्कृतिमा देखिन्छ । हामी हरेकले एकअर्कासंग सिक्न सक्छाै, प्यास कति छ ? जिज्ञाशा कति छ भर त्यसैमा पर्छ । –कैयौं भानुभक्त जन्माउने घासिहरु अझै पर्खिरहेछन परिवर्तन । भानुहरु पुज्य भए तर फेरिएन घासिको फाटेको कमिज । –पक्कै हो । फर्केर हेर्नुस र अाफैँलाइ समीक्षा गर्नुस् । कसरि कबिता लेख्न थालियो ? कसरी प्रतिरोधी चेत पलाए ? कसरी चुलोचाैकाबाट देश र दुनिया नियाल्ने क्षितिज चाैडा भए ? कसरि ठाकुरेसंग पाैठाजोरी खेल्ने हिम्मत बढयो ? चश्मा फेरिए, संसार अर्को देखिन सुरू भए । कला,गला र क्षमता विकास भए ? अाफैलाइ नियाल्नुस त । सोच्नुस त । त्यो अवस्था, परिवेश । – मेरि आमा ! ओ –एक कम्पिट मान्छे बन्न खाएका हण्डर, तुहिएका सपना, मारिएका अाक्इक्षा सवैको एउटा माला गास्नुस त । प्रकृतिका हरेक उपजले भोक र प्यास त मेटेकै हुन्छन् तवमात्र हाम्रा मित्रताका अर्थ रहलान, नत्र फेसबुकियाभन्दा हाम्रो हैसियतमा के फरक होला र ? संवेदनशील र चेतनशील प्राणी बीचको फरक के हो ? अझ सामाजिक जिम्मेवारको भूमिका, दायित्व र अवस्थामा अाफूलाइ राखेर सवै रिलेसनसिपको स्वसमीक्षा गर्नुस त । यि ठट्टा र समय कटाउने बाहाना हैनन्, बन्न पनि हुँदैन् । जवरजस्ति लेख्दै नलेख्नुस, जव लेख्नुस् दील र दिमाग छताछुल्ल पारेर लेख्नुस् । मन बहलाउन नभै जीम्मेवारी वहनकालागी लेख्नुस् । संघार काटियोस, पर्खाल छिचोलियोस, दुश्मनको छाती चरचर चिरियोस । भुत्ते कर्दले न रेटेझै बोधो कलम उठाँउदै नउठाउनु । उपदेश हैन यो । –साथिलाई चेतावनी ! – नो नो ...चेतावनी भनेर बुझ्दा ममाथी अन्याय हुन्छ । म को हुँ, चेतावनी तपाइलाइ दिने ? के हक छ ? के ठेक्का लिएको छु र ? यस्लाइ मित्रवत सल्लाहा मात्र मान्नुस्र वा भन्नुस् । –मत चेतावनी नै मान्छु । (अाज विराज र सन्तोषराम सर पुरापुर लयमा रहेछन् । अन्यदिनकोभन्दा फरक । अविरल बग्ने हिमनदी झै बग्दै गए । त्यसमा सल्लाहा थिए, सुझाव थियो, परिपक्कताका झलक देखिन्थे । सोचीँ –समुन्द्रले सवैलाइ सजाएको छ मणिलाइ पनि, गन्दकीलाइ पनि । छान्ने क्षमतामा भरपर्ने हो नी )