कबियत्री निभा शाहबारे एक पाठिका

(मेरी एक पाठकले निभा शाहको लेख लिक पठाइन । अनीसंग निभाका बहानामा समकालीन सोचका विविध पाटापक्षवारे हाम्रा छलफल यसरी भए ) नमस्ते, हिजो नयाँ पत्रिकामा प्रकाशित निभा शाहको पंहेलो अफिम पढनु भो ? -नमस्ते, हिजै पढि सके । - मैले यो लेख पढेपछि हजुरलाई सम्झेकी थिँए । हिजो अरु केहि छैन् । -सम्झना कसरी र किन गर्नु भो ? निभा, मेरी असल साथी हुँन् । हामी जीवन र जगतवारे, सामाजिक मान्यता, मानवजीवनका अनेकैा पाटा र पक्षका विविधकोणमा छलफल पनि गर्छैा । क्रान्तिको दुर्घटना, पात्र र प्रबृतिबारे वहस पनि हुन्छन् । उनी सानदार कबियत्री र सकृयतावादी गम्भीर विद्वान हुँन् । - बिवाह स‌‌स्था लाल पुर्जा होईन भनेर हजुरले एक दिन भन्नु भएको थियो, त्यसैले लेख पढदैजाँदा सम्झेकी । - हो, पक्कै हो । अझ लेख कुन्ता शर्माको 'पोथि वास्न हुँदैन' भन्ने कबिता पनि पढनुसन् । - कुन्ताको सो कबिता पढेकी छु सानैमा, के निभाजीसंग सहमत हुनुहुन्छ । - निभालाइ नबुझी निभाका कबिता र उनका लेख बुझन सकिँदैन । उनले "भद्र समाजमाथी" कसिलो घन प्रहार गरेकीछन । जडता विरूद्द चुनैातिदिँदै मशाल लिएर वैदिक विमर्शमा ललकारेकी छन् । यसलेखमा अरू कबिताजस्तै स्वसेन्सर गर्न विवस महिलाको प्रवक्ता बनेकी छन् । विवाहा स्वतन्त्रताको बन्धकी हुन्छ भने त्यस्ता बन्धनलाइ म घृणा गर्छु । विवाहा, प्रेम र संवन्धविचछेदवारे थप बुझ्न कुन्तादिदीको एक लेखमा कसरी मञ्जुलसंग डिभोर्ष भो ? तत्कालीन माले नेतृत्वले के, कस्तो तरिकाले न्यायिक धारणा बनायो ? एक महिलाले कति लान्छना खप्नु पर्छ ? फेरी पनि महिला अाफ्नो सतित्व प्रमाणित गर्न ज्वालामा होमिनु पर्ने ? दिदीले डियनए टेष्ट गराउनु पर्यो भन्ने खुलस्त छ । त्यसलेखमा पुरूषवादी समाज कसरी पुरूष पक्षधर गम्भीर भएर अध्ययन गर्नुस् । अझ क्रान्तिकारी पार्टीले अाफ्ना धारणा कसरी बनाउछ भन्ने बुझ्न तत्कालीन मालेको सास्कृतिक चेतका नेतृत्व र पक्षधारिता ( मदन भण्डारी, मोदनाथ प्रसिद, प्रदीप नेपाल नेपाल) नियाल्नु पर्छ । मञ्जुलले अझै त्यसलाइ खण्डन गर्न सकेका छैनन् । तव त म नीति निमार्ण थलोमा विचारसहितको सहभागिताको अावस्यकता देख्छु । - त्यसो भने के सत्तामा समतामुलक प्रतिनिधित्व र सहभागीताले महिला, दलित, मधेश, जनजातिको स्वत्व रक्षा गर्न सक्दैन त ? भैातिक उपस्थितिले केही नाप्दैन । मैले यसमा विचारसहितको सहभागिता भनेको छु । त्यसो त राष्ट्रपति, सभामुख, उपसभामुख र प्रधानन्यायाधिस समेत महिला, मधेसि, जनजाति पनि भए । पञ्चायतकालमा पनि त रूपका सहभागिता हुन्थ्यो नी तर, उनिहरूले सत्तालाइ सामान्य हल्लाउन समेत सकेनन् । उनीहरू कति स्वत्वसहित देखिए त ? वर्चश्वशाली समूह, शक्ति वा सोचको प्रतिकारमा उभिए वा टिग्रे बने ? उनीहरू रूपमा त थिए, तर वास्तवमा वर्चश्वशालीका टिग्रे बनेर । तपाइले मेरो जोइटिग्रे, पोइटिग्रे र नेताटिग्रे विपक्षमा लेखिएको लेख त पढनु भएकै हो । कसैको शरीरको मालिक कसरी अरू हुँन सक्छ ? के कुनै अंङ्ग कसैको लाजपुर्जा बन्न सक्छ ? के लान्छना जति महिलाले खप्न पर्ने ? एकधर्को सिन्दुरको मुल्य कति ? के जिन्दगीका वहस, समीक्षा, अासंकाका विषय यैान मात्रै हुँन ? किन महिलाहरू स्वय पुरूषवादी सोचमा हुन्छन् ? यो दासताका जन्जिर किन स्वय लगाँउछन ? के त्यस्तो सामाजिक अातंक हो, जहाँ शिक्षित महिलाहरू पनि पुरषवादी सोचको संघार छिचोल्न सक्दैनन् ? जंजिर तोड्न बढ्न सक्दैनन् ? विचारमा चेतनशील र प्रगतीशीलहरू पनी किन ब्यबहारमा दाशी बन्छन ? यसका अन्तरनिहित पक्ष अध्ययनकालागी हामीले उत्पादन संवन्ध र अार्थिक स्वतन्त्रताको गम्भीर अध्ययन गर्नुपर्छ । सामाजिक विकासका चरणामा श्रम र श्रमसंबन्ध, परिवार र निजी संपतीको उत्पति, त्यसले पारेको मानसिक र सास्कृतिक प्रभावबारे चोटिलो अाक्रमण हो, निभाको स्रिजना । विचारमा प्रगतीशील हुँनु, वैज्ञानिक सोच पनि राख्नु, सामाजिक परिवर्तनको संघर्षमा सहभागी पनि हुँन एउटा पक्ष रहेछ तर सास्कृतिक सामन्तवादबाट मुक्ति हुँन फरक विषय हो । यसका अरू पक्ष के होलान ? हेर्नुस, हामी प्रेम, विवाह र यैान एउटै सोच्छैा । एकअापसमा जोडिएका भएपनि, देखिएतापनि पनि ती फरक विषय हुँन । प्रेम वेगरको यैान भनेको वेश्याबृति हो । फगत त्रृष्णा मेटाउने एक गिलास पानी । विवाहा एक सम्झैता पत्र हो, जिन्दगी गुजार्ने । यसलाइ पनि पूविर्य, पश्चिमा र इस्लामी संस्कृतिमा अालोचनात्मकचेतले नियाल्नु पर्छ । -हाम्रीलाइ त पूविर्य संस्कृतिले जीवन दिशा निर्देशन गर्छ नी, होइन र ? -संस्कृति भनेको पुरानो विरासत र तत्कालीन समाजीक व्यस्थाको रूप हो । त्यसमा वर्चश्वशाली समूहको अादर्श व्याख्यामात्रै हैन्, उ जवरजस्ति पालना पनि गराँउछ । उत्पादनका साधन, श्रोत र सम्बन्धमा अाउने हेरफेरसंगै सास्कृतिक मान्यता पनि फेरिँदैजान्छन् । जुन समाजको सास्कृतिक जड जति गहिर हुन्छ, उस्को अन्धविश्वासमा अाधािरत सोज पनि त्यतिकै कडा हुन्छन् । समस्या भनेको पुरानोसंग संबन्ध विच्छेद पनि गर्न नसक्नु, नयाँ बन्न खोज्नु, तर नसक्नु हो । निभाका कबिता र यस लेख अध्ययन पहिला यसवार प्रष्ट धारणा बनाए मात्र सहज हुन्छ । हामी फरक तरिकाले यस संसार, समय र समाजबारे अध्ययन गर्नै चाहाँदैनैाँ । त्यसैको बिद्रोहको विस्फोट हो, निभा शाह ।संघार तोडनु र पिँजरा फोर्न अझ महिलालाइ ठूलो संघर्ष गर्नुपर्ने हुन्छ। महिलाहलाइ थप साङ्लोमा पार्ने १) अार्थिक परनिर्भता २) समाजको अदृस्य भय ३) यथास्थितिमा पुतली बन्न रमाउनु ४) यो त अर्काको काम र भूमिका हो, म त उपलब्धी लिने मात्रै हुँ भन्ने मानसिकता । निभाबारे थप भन्नुस न तपाइर्संग पहिल्यै भनिसकेको छुः एउटा मान्छेभित्र अनेकैाँ मान्छे हुन्छन् । त्यसमा पनि उनी विदुषी । मान्छेलाइ समग्र कसैले पनि चिन्न र अध्ययन गर्नै सक्दैन् । मुटुरोग विशेषज्ञ डा. भगवान कोइरालाको भनाइमा सयैाँ मुटुको अप्रेसन गर्दापनि हृदय वा दील भेटिएन अरे । मैले जसरी उनलाइ बुझेँः उनी अावेगात्मक, संवेदना र मानिवय दायित्व भएकी सकृयतावादी हुँन् । कबिता जीवनको, मान्छेको, समग्र समाजको प्रतिविम्व हो भनेर भूमिकामा उत्रिने कबियत्री । पहिलो नेपाली क्रान्तिकारी महिला हो, जस्लाइ भारत सरकारले माअोवादी भनेर नेपाली सत्तालाइ बुझायो । बर्चश्वशाली कूलमा जन्मिएकी धनाढय 'रानी साहिवाले' सोचको मूल्य भुक्तान गर्न जेल भोगीन । छुटेपछि फेरी भूमिगत जीवन । उनलाइ कूलीन समाज 'जातफाला बैालाही' भनेर तर्कन्थे, 'कमरेडहरू' यि 'रानी साहिवा' के खान अाएकी हुँन् ? विश्वास नगर भन्थे । दोहोरोचापमा वैचारिक यात्रामा रहिँन । धुत्ने, चुस्नेले उन्लाइ थिलथलथिलो पारे र बिद्रोही चेतलाइ ठटटा बनाए । सुत्रमा वा भ्रष्टतामा क्रान्ति देख्नेहरू दुवैले खेदिएकी । । केही मान्छेकोलागी बिद्रोही, केहीकालागी अातंक, केही छम्द अादर्शवादीलाइ 'वाइफाले', महिला चिन्तनको लागी बिरंगना हुँन् उनि । पारिजातको र नीभाः दुइ ब्यात्वित्को कहिल्यै पनि तुलनानै हुँन सक्दैन । इतिहासपथको यात्री बन्नु र त्यसलाइ थेग्नु फरक विषय हो । जनयुद्दले धेरै विरंगना त जन्मायो तर समयसंगै कतिले अाफैँलाइ न्याय गरे, कतिले जस्को विपक्षमा लडेभिडेका थिए, उनैको सति गए, नियालाै त ....। विशिष्ट समयका अाफ्नै खाले नायकनायिका बन्छन । समय, अान्दोलनको चरित्र र सामाजिक हलचलले भूमिका निधार्रण गर्छ । पारिजात दिदीलाइ स्वास्थले साथ दिएन । दुवैको समान भूमिका भनेको हरेक क्षेत्रमा सकृय रहँदै सत्ता र बर्चश्ववाद बिरूद्द दुवै भिडे । कहिल्यै सुत्रमा हाकिँएनन्, शक्तिसंग अँाखाजुधाएर भिडे । ब्यक्तित्वको अध्ययन गर्न समय र अान्दोलनका चिरत्र नियाल्न पर्छ । दिदी यती अगाडि जान सकिनन, जति निभा । निजी जिन्दगीलाइ पाल्छी कुरामा नबोल्ने हक्की हुँन, निभा । -माथिल्लो स्तरले माअाेवादी नेतृत्वले कहिल्यै निभाको सावर्जनिक प्रसंसा गरेको सुनियन, तर यसलेखलाइ डां बाबुराम भटटराइर्ले रिटयुट गर्दै "महिलामाथिको ऐतिहासिक विभेद र उत्पीडनबारे क्रान्तिकारी नेतृ निभा शाहको पठनीय लेख! धर्मसंस्कृतिको नाउँमा अझै पनि विशेषत: खस आर्य महिलाहरूमाथि जुन प्रकृतिको अमानवीय विभभेद र हिंसा कायम छ त्यसलाई अन्त्य गर्न सचेत महिला र पुरूषले लामै एकीकृत संघर्ष चलाउन जरूरी छ है ! वधाइ निभा !" भने उनका निजी जीवनमा चियाउदै निन्दारस गर्नेहरूले पनि शेयर गरेको देखियो । त्यसलाइ तपाइ के कसो भन्नु हुन्छ ? कुन समयमा कस्ले के भन्यो त्यसको अर्थ र महत्व रहन्छ । मित्र र दुश्मन छुटिन्छन । पुष्पकमल दाहाल र डा.बाबुराम भटटराइ जुनबेला सर्वोच्च कार्यकारणाीमा (पार्टी र सरकार)थिए, त्यसवेला निभा शाहलाइ वास्ता भएन । नचिनेर नभएको नभै ज्यादै चिनिएर वेवास्ता भएको हो । कार्यकारी शक्ति दुश्मनले दिएको अपमान त सहनसक्छ तर अालोचनात्मक चेतका अाफन्त सहन सक्दैन् । हुकुममा नहाँकिने र स्वविवेक प्रयोगगर्ने निभाहरूलाइ कहिल्यै उनीहरू अाफ्ना सोच्दैनन् । जव शक्तिक्षिण हुनपुग्छ, टेवुलसघर्षमा दास नभै त्यसैमोर्चाका सिपाही अावस्यकता रहेछ भन्ने हेक्का पलाँउछ तव निभाहरूको हैसियतको याद अँाउछ । जहासम्म निन्दारसमा रमाउने कुण्ठावाजहरू क्षमताका टकराहटमा टिक्न नसकेपछि निजीजिन्दगीका छिद्र खोजेर अमुकपात्रको त अाची गन्हाउदो रहेछ अाफ्ना कमजोरी, वासना र महत्वकाक्षाा अोकली रहेका हुन्छन । निभा त यसै वर्चश्वशाली समूहमै जन्मिएकी भए पनि उनी अाखिर पीडत महिला श्रेणीमै पर्छिन । हवस, मेरा विचारसंग पुर्ण सहमतको अपेक्षाा गर्दिन, वहस चल्दै जाअोस हवस सर । समय र संवादकालागी धन्यवाद र अाभार धन्यवाद