महाधिवेशनका औचित्य र चुनौती

नेपाली कांग्रेस र सरकारी नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई अहिले महाधिवेशनको चटारो त परेको छ तर पार्टी–जीवनमा त्यस्तो रौनक भने अझै देखिँदैन। वर्षौंदेखिका तयारीले हरेक पार्टीका महाधिवेशन महोत्सव, वैचारिक घुम्ती, नयाँ नेतृत्वको उदय र चयन, नयाँ कार्यदिशा तय हुने गर्छन्। दुवै पार्टीमा अहिले न त्यस्तो तयारी देखिन्छ, न त उमंग नै। आखिर किन त ? के महाधिवेशन निर्धारित समयमा होला ? भए पनि त्यसले महाधिवेशनको मर्म धान्ला ? विगत महाधिवेशनका ऐतिहासिक पृष्ठभूमि केकस्ता रहे ? त्यसले नेपालको राजनीति र इतिहासमा केकस्तो प्रभाव पार्‍यो ? हुन लागेका महाधिवेशन नियमित कर्मकाण्डको सँघार छिचोलेर निवार्चन आयोगको कानुनी पर्वबाट माथि उठ्न सक्ला ? नयाँ सोच, विचार, नेतृत्व, मार्गचित्र र प्रतिबद्धता आउलान् ? अथवा के चिजको नयाँ अभ्यास होला ? अथवा एमसीसी (अमेरिका) भर्सेस बीआरआई (चीन) बन्ला ? कसरी राष्ट्रिय चिनतन र नेतृत्व तयार गरेर यस भूसंवेदनशील देश विश्व रणमैदानबाट जोगिएला ? समाजवादउन्मुख देश बनाउने मार्गचित्रका अल्पकालीन र दीर्घकालीन नीति र विधि पहिल्याउला ? annapurna post मर्म महाधिवेशनको जब पुरानै तरिकाले नयाँ लक्ष्य हासिल गर्न सकिँदैन तब नयाँ नीति, विधि, कला, इच्छाशक्ति र नैतिक सम्पत्ति भएको नयाँ नेतृत्व पार्र्टी र देशले अपेक्षा गरेका गर्छन्। नयाँ नेतृत्व भनेको व्यक्ति मात्रै फेरिँदैनन्; नयाँ सोच, मान्यता, लक्ष र प्रतिबद्धता पनि नयाँ आधारमा नयाँपनामा हुन्छ। जब पुरानै नेतृत्वले नयाँ चुनौती सामना गर्न सक्दैन र आशा जगाउन, आत्मबल बढाउन, सपना देखाउन, नयाँ चुनौती सामना गर्न सक्दैन तब नयाँ नेतृत्वको आवश्यकता हुन्छ। स्थापित नेतृत्वले पुरानै समूहबाट भूमिका निभाउन वाधा–अड्चन पुगेको वा अप्ठेरो लाग्न थाल्छ तब नयाँ जोसिलो र आफ्नो मार्गचित्रमा हाँकिने नयाँ समूह चयन गर्न पनि महाधिवेशन आवश्यक पर्छ। पुरानै नेतृत्वले नयाँ समयका नयाँ चुनौती निभाउन सक्दैन वा जिम्मेवारी र भूमिका पूरा गर्न सक्दैन भने पार्टीमा नयाँ नेतृत्व आवश्यक हुन्छ। त्यस्तो आवश्यकता बोध कार्यकर्ता पंक्ति र अवस्थाले गर्न पुग्छ। जुन उद्देश्यका लागि पार्टी बनेका हुन्छन्, त्यो प्राप्तिको हतियार संगठन हो। नयाँ सन्दर्भको नयाँ चुनौतीको सामूहिक चिन्तन र नयाँ महाधिवेशनको सामूहिक सोचले दिन्छ, त्यो संगठनको चित्र र चरित्रमा देखिन्छ। नजिर इतिहास इतिहासको यात्रा कहिलेकहीं लामालामा दस्ताबेज बनेर युग र देशकै तस्बिर फेरिदिने हुन्छन् भने कहिलेकहीं एक हरफमा शताब्दी सँगेटिएका हुन्छन्। फ्रान्सको राज्यक्रान्ति, अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्राम, रूसको बोल्सेभिक क्रान्ति, चीनका अक्टोबर क्रान्तिले ती देशलाई मात्रै हैन, अन्यत्रका भूगोल, सामाजिक चेत, राजनीतिक परिवर्तनलाई पनि ठूलो प्रभाव छाड्यो। राजनीतिक उथलपुथल मात्रै भएन, चेतनामा हस्तक्षेप भएर ज्ञानका विविध क्षेत्रलाई गम्भीर प्रभाव छाड्यो। रूसमा लेनिनको बोल्सेभिक र उनका वैचारिक प्रतिद्वन्द्वी मार्तोभ र मार्तिनोभको संगठनात्मक सोचमा मेन्सेभिक भूमिकाले पार्टीमा विभाजन ल्यायो। अझ लियो त्रोस्की चिन्तन त विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको महाविभाजनको त्रासदी नै। पहिलो विश्वयुद्धपछि एकातर्फ राष्ट्रवादी अभियान जोडसँग चल्यो, अर्कातर्फ कम्युनिस्ट आन्दोलन। भारतमा हिन्दु ‘राष्ट्रवादी’ संगठन राष्ट्रिय स्वयंसेवक सघं (आरएसएस) सन् १९२५ मा डा. केशव बलिराम हेगडेकरले गठन गरे। हिन्दु महासभा, जनसंंघ हुँदै भारतीय जनता पार्टीको (भाजपा) राजनीतिक पार्टी बन्दै गयो। कुनै समय दुई सिट मात्रै सदनमा रहेको पार्टी एकाएक प्रचण्ड बहुमतमा सहजै पुगेको हैन। भाजपाको गोबा सम्मेलनले पुराना नेता लालकृष्ण आडवाणी र मुरली मनोहर जोशीलाई पाखा लगाउँदै नयाँ नेतृत्वमा नरेन्द्र मोदीलाई ल्यायो। जोशी, आडवाणीले तयार गरेको राजनीतिक ऊर्जामय भूमि र अटल विहारी वाजपेयीले निरन्तरता दिएको आरएसएसको भूराजनीतिक अवस्थालाई ७५ वर्षदेखिको अभ्यासरत भावनात्मक वर्चस्वशाली विचारले नयाँ सन्दर्भमा नयाँ हस्तक्षेपकारी हिन्दुत्ववादी मोदी नेतृत्व एकै दिन तयार गरेको थिएन। आरएसएसभन्दा पाँच वर्षपहिला स्थापना भएको भारतीय कम्युनिस्टको अवस्था भने संघर्ष र सदनमा खुम्चिँदै गएर इतिहासकै सबभन्दा तल्लो सिँढीमा पुग्यो। कांग्रेसविरुद्ध एक भएको प्रतिपक्ष जनता पार्टी पनि वैचारिक र सदस्यताका कारण दुई वर्षमै विभाजित भयो। जब कन्जरभेटिभ पार्टीको दबदबालाई लेबरले चुनौती दिन सकेन तब हिप्पी स्वभावका लामा कपाल, एकान्तमा गीतारवादक टोनी ब्ल्ेयरलाई लेबर पार्टीले वेलायतमा आफ्नो नेता छान्यो। उनले पुराना लेबर संस्कृतिलाई पुनः व्याख्या र अभ्यास गरे। त्यसलाई नयाँ लेबर भन्न थालियो। उनी सन् १८८२ पछिका सबभन्दा कम उमेरका ब्लेयर लेबर नेता सन् १९९४ मा छानिए। तब कन्जरभेटिभको एकछत्रता तोडियो। सरकारी नेकपाको एकता टुंगिएको छैन, भागबन्डा मात्रै भएको छ। जनयुद्धको विरासतलाई इतिहासको हकवाला पूर्वएमाले बन्न सकेको छैन भने जबजलाई हार्दिक स्वीकार पूर्वमाओवादीले गर्न सकेको छैन। सात सालका डिक्टेटर मातृकाप्रसाद कोइरालालाई २००९ सालको जनकपुर सम्मेलनले हटाएर बीपी कोइरालालाई नेतृत्वमा ल्यायो। तर कम्युनिस्टले भने आफ्नै संस्थापक महासचिव पुष्पलाललाई जीवनभर खेदिरह्यो। बीपीको शान्तिपूर्ण वा सशस्त्र संघर्ष होस् पीएलको भूमिका। मदन भण्डारी र प्रचण्डले आफ्नै विरासत भत्काएका थिए। गण्ेशमानको वाम एकता र गिरिजाप्रसादको गणतन्त्रको स्वीकार पनि आफ्नै विरासतविरुद्ध समयको मागअनुसार चल्नु थियो। अन्य कर्मकाण्डी महाधिवेशन भनेको कानुनी रूपमा त बढे तर तिनीहरूले राष्ट्रिय राजनीति र इतिहासलाई खासै प्रभाव भने छाडेनन्। वाम वा दक्षिणजस्ता भए पनि हरेक पार्टीका महाधिवेशनहरूले सनातनसँग निरन्तरतामा सुधार वा क्रमभंग गरेका हुन्छन् तब मात्रै त्यसको औचित्य रहन्छ। कांग्रेसको बैरगनिया सम्मेलनको प्रजातन्त्रका लागि सशस्त्र संघर्षको घोषणा, जनकपुरको नेतृत्व परिवर्तन, वीरगन्ज सम्मेलनको समाजवाद घोषणा उल्लेखनीय थियो भने चाक्सीबारी भेला र गणेशमानको पहलले वाम एकताको महत्व र ढोका खोल्यो। गणतन्त्र त कल्पनालाई व्यवहारमा जनयुद्धको जगको जनआन्दोलनले सम्पन्न गरेर इतिहासलाई नै क्रमभंग गरिदियो। त्यसै पुष्पलालका नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको गठन, पहिलो महाधिवेशन र छलकपटबाट नेतृत्वको हेरफेर सम्मेलन वा महाधिवेशनकै नाममा भए। मदन भण्डारीको जनताको बहुदलीय जनवाद, प्रचण्डको जनयुद्धका भूमिका आदि महाधिवेशनले नै वैधानिकता र अभ्यास भए। ती संगठनको महायात्राका महाघुम्ती मात्र बनेनन्, देशको राजनीति मात्रै हैन, इतिहासलाई नै फेर्ने मोड बने। महाधिवेशनले नेतृत्व मात्रै फेर्दैन, पार्टीमा नयाँ जीवन पनि दिन्छ। न नेतृत्व न नीति दिन सक्ने भेला राजनीतिक कुम्भ मेला त बन्न सक्छन् तर महाधिवेशन भने बन्ने हैसियत राख्दैनन्। अन्योलताका जिज्ञासा दुवै पार्टीका मूल समस्या भनेकै पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त के हुने ? सिद्धान्त र गरिरहेको अभ्यासको तालमेल कसरी मिलाउने भन्ने हो। नेता र सिन्डिकेटमा रहेको संगठनलाई सांगठनिक चरित्रमा कसरी ढाल्ने र कमिटी शक्ति कसरी पुनस्र्थापना गर्ने भन्ने हो। इतिहासको हकवाला बन्दै अभ्यासरत राजनीतिक संस्कृतिलाई कसरी अन्तरघुलन गराउने भन्ने हो। दुवैको राजनीतिक चरित्रको छाया अर्थनीतिमा देखिन्छ। समाजवादी भने पनि निजीकरण प्राथमिकतामा पर्छन्। पार्टी फरक भए पनि आचारविचार र अभ्यास समान छन्। संविधानको रक्षामा उदासीनता र आफ्नै गौरवताका हकवाला बन्न सकिरहेका छैनन्। हिजोसम्म गुट र गिरोहले बुथ कमिटी र सेल कमिटीमा प्रभाव पाथ्र्यो अब आर्थिक चलखेल देखिने छ भने लेबी र सदस्यता नवीकरण पनि हैसियत हत्याउनेमा हुनेछ। सरकारी नेकपाका चुनौती सरकारी नेकपाको एकता टुंगिएको छैन, भागबन्डा मात्रै भएको छ। जनयुद्धको विरासतलाई इतिहासको हकवाला पूर्वएमाले बन्न सकेको छैन भने जबजलाई हार्दिक स्वीकार पूर्वमाओवादीले गर्न सकेको छैन। पार्टी एकता आफ्ना पुराना दुवैका विरासत स्वीकार गरेर नयाँ बन्नुपर्ने हुन्थ्यो। तर पच्ने र पचाइदिने खेल अझै चलेको छ। सार्वभौम नेतृत्व वा नयाँ चुनौती सामना गर्न नयाँ चेतना, सोच र मार्गचित्र भएको नेतृत्व तय गर्न अभ्यास देखिँदैन भने पुरानै पछ्याउने मानसिक वृद्ध नै युवापंक्ति देखिन्छ। हुने महाधिवेशन कतिऔं हो र त्यसले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्र्यि आत्मसमीक्षा गर्न केके विषय हुन् ? ती समीक्षा र अभ्यास कम्युनिस्ट धरातलबाट कि बुर्जुवा अभ्यासमा किटान गर्न अझै सकेको छैन। annapurna post