श्याम दाइ....धेरै छन, सम्झनाका खातहरु

अलविदा श्याम दाई । मृत्यू मानिसको समग्र जीवन–समीक्षा हो । एउटा मानिसभित्र अनेकौँ मान्छे हुन्छन् । अव भने ०७सालको ‘जनमुक्ति सेना नलेखिएको एउटा इतिहासको’ वाचक मात्रै हैन् नोभेम्वर क्रान्तिको अन्तिमयोद्दा कमाण्डर पनि रहेन् । ०७सालको जनयोद्दाका कथा ठाकुर पुरण सिहं खवासले लेखे । विष्णुबहादुर मानन्धरले लेख्दैछन् । श्याम तामाङद्धारा “नलेखिएको एउटा इतिहास“ पुस्तक लेखियो । अर्कोपुस्तक पाण्डुलिपीमा छ । इतिहास लहडको खेल कथा हैन् न चिहानघारीको यात्रा हो, न मृतकको कथा मात्र । इतिहास पात्र र परिवेसको बुइ चढेर समयसंगै आप्mनो यात्रा गर्छ । अब भने उहाँ कृतिशेष हुँनु भो । हरेक मान्छेका आफनैखाले जीवन कथा हुन्छन् । जीवनका घुम्टी र मोड हुन्छन् । श्यामदाईको ९० वर्षिय सचेत जीवन र सकृय भूमिका अनेकौ त्यस्तै घुम्टी र मोड छिचोल्दैको एउटा माहाकाब्य बन्यो । जसले राणाविरुद्द युद्द लडयो, उथुलपुथुलको समय झेल्यो । सत्तारक्षक, पञ्चायतको हुकुमीकाल, संसदिय ब्यबस्था, जनयुद्द र अहिलेको अवस्था सकृय तरिकाले देख्यो, भोग्यो । हरेक कालखण्डमा द्रष्टामात्र बनेन् कुनै न कुनै भूमिकामा रह्यो । त्यसैले बनिबनाएका कितावी सुत्रमा उहाँलाई पढन वा समेटिन सकिदैन् । श्यामदाईलाई अध्ययन गर्न त्यसबेलाको राजनीतिक परिस्थिति, सास्कृतिक र सामाजिक चेतना, आर्थिक संबन्ध नियाल्नु पर्ने हुन्छ । म यस सक्षिप्तलेखमा उनका जीवनका ठूला घुम्टीको विवेचन मात्र गर्ने छु । एउटा क्रान्तिकारी चेत क्रान्ति पछयाउदै जन्मथलो आँउछ । इतिहासको शङ्गिन मोडमा क्रान्तिमा हेलिन्छ । अग्रर्मोचामा सामेल हुन्छ । सत्ताका रुप फेरिन्छन, तव उस्को भूमिका पनि फेरिन्छ । सत्ता र्फेन गएको मान्छे फेरिएको सत्ताको रखवाल बन्न पुग्छ । कालान्तरमा आप्mनै सयहयोद्दालाई गिरफतार गर्नु, आन्दोलनको दमनमा उत्रिनु, साहानुभूति एकातर्फ अर्कातर्फ भूमिका सत्तारक्षकको नियति भोग्नुपर्छ । जन्म,चेतना र स्वदेश आगमन भाग्य अर्जाप्न र सुख खोज्न दोलाखाको मकैवारीबाट उनका बराजु भारतको दार्जलिगमा हेलिन्छन । चियाबारी जिन्दगीका कथा सुरु हुन्छ । भारतमा स्वतन्त्रता संग्राम मच्चिदा प्रवासीनेपालीमा पनि चेतनाको राँको दन्किन्छ । तन्नेरी सपना देख्न थाल्छन् । तव निर्मल लामा (मस्तराम) डोनस ग्राङ्गदान र श्याम क्रान्ति खोज्दै नेपाल पस्छन । इक्षाशक्ति सहित राजनीतिमा हेलिनु यूवाहरुको परिचय बन्छ । जनमुक्ति सेनाको भूमिकाः जनमुक्ति सेना गठनको प्रमुख पहल बाबुक्रृष्ण शर्माल (धनेश्वर शर्मा) गरेका थिए । त्यसको ब्यबस्थापन प्रजातान्त्रिक काग्रेसले गरेको थियो । सुवर्ण शमशेर,महेन्द्रविक्रम शाह र आजादहिन्द फौजका ठाकुर पुरणसिह खवासको कलकत्ता वार्तापछि मुक्ति सेनाको गठन भएको हो । राष्ट्«िय काग्रेस र प्रजातात्रिक काग्रेस एकताले नेपाली काग्रेस बनेता पनि राष्ट्रिय काग्रेसलाइ धेरैपछि मात्र शेनाबारे जानकारी दिइएको थियो । नेपालमा ०७ सालको नोभेम्वर क्रान्ति छेडने (११ नोभेंवर) जनमुक्ति शेनाका डिक्टेटर मात्रिका प्रसाद कोईराला, होलसोल फौजी कमाण्डर ठाकुर पुरण सिंह खवास, पूर्वी कमाण्डका राजनीतिक कमिसार बीपी कोईराला, पश्चिम कमाण्डका कमिसार महेन्द्रविक्रम शाह थिए भने सो संगठनका संस्थापक सहसचिव श्याम तामाङ फिल्डमा थिए । रक्षादलदेखी पुलिसको भूमिकासम्म नेताहरुसंगै मुक्तिसेना पनि ०७साल फागुन ४ गते काठमाण्डु आयो । श्यामदाई पनि त्यमध्य एक थिए । सोहीदिन साँझ थिरबम मल्लको पानी पोखरी नजिकको घरमा बसेको नेपाली काग्रेसको वैठकले जनमुक्ति सेनाको फेरिएको भूमिका रक्षा दलमा लाने निर्णय ग¥यो तर मूख्य कमान्डर ठाकूर पुरण सिहले भने राजनीतिक भूमिकाको मागगर्दा स्वीकार गरिएन । रक्षादलको गठन २८फागुनमा भयो र सोही दल २०१२ आश्विनमा नेपाल पुलिसमा फेरियो । एक विडम्वनाः क्रान्तिकारीले जव सत्ताको रक्षा गर्नपर्छ क्रान्तिकारीहरु मुक्तिसेना,रक्षादलहुँदै नेपाल प्रहरीमा फेरिन्छन । ०९७का शहीदलाई फासी दिने नर शमशेरको कमाण्ड स्वीर्कानु पर्छ । त्यही रक्षादलले भीमदत्त पन्तलाई गिरप्mतार गर्न पर्छ । अझ १७ सालपछि आफनै मात्रीसंगठन काग्रेसलाई समेत दमन गर्नुपर्छ । आफनै कमाण्डमा आफनै साथी, नेता, सहयोद्दालाई जेलमा कोच्नुपर्छ । एउटा कुनै समयको क्रान्तिकारीलाई खेप्नुपर्ने उफ ...इतिहासले दिएको यो कस्तो विडम्वना । रिटायर्ड जीवनः २०२७मा उनी रिटायर्ड भए तर टायड भएनन (थाकेनन) । पूर्वपश्चिम राजमार्गको वेलायती निमार्णक्षेत्रको लाइजन अफिसर र पुलिस एकेडेमी साँगाको निमार्णमा सक्रिय भए । भूटानको गोप्य कुटनीति गिरजाप्रशाद कोइराला प्रधानमन्त्रीहुँदा भूटानी शरणार्थी समस्या समाधानको गोप्यदुत बनाएर थिम्पु पठाईयो । दिईएको सल्लाहा नेपालपक्षलाई स्वीकार भएन । रहस्यको वाकस एउटा वाकस गोप्यरुपमा राख्न गिरजाबाबुले उनलाई सुम्पिएका थिए । २वर्ष सो बाकस कारकाँदो घरमा रह्यो । त्यसको रहस्यवारे दाईले भनेको कुरा उनी जिवितै हुँदा मैले हेमन्त कर्माचार्यलाई भनेको थिए । श्यमदाईले भनेका थिए–राजको राज रहने दो । इतिहास रक्षाले सताईदाः म माओवादी जनयुद्दमा खुलारुपमा भूमिगत सरिक भएकोहुँदा जनयुद्दका गौरवता र सौन्र्दय इतिहासद्धारा पुष्ठि गर्न ०७ सालको जनमुक्ति सेनाका गौरवता र भूमिका प्रकाश गर्ने योजना अन्तरगत उहाँसंग नजदिक हुँदै गर्इँ । देशैभरीका बिद्रोहका कथा, बिद्रोहीका गौरवता लेख्नेक्रममा ०७सालका नायकहरु बाबुकृष्ण शर्मा, दीलमानशिह थापा, श्याम तामाङ, डोनस ग्राङ्गदान, रुपसिह सिजापति, गोपाल कर्माचार्य, गणेश कर्माचार्य, जनक कर्माचार्य, शेखर शर्मा, मुलायम बेहनाका कथा लेखिँदै गईयो । ती कालपृष्ठ, जनमत, युगवोध,नेपाल समाचारपत्र, जनादेशमा छापिँदैगए । उहाँ एकातर्फ डियसपी अर्कातर्फ क्रान्तिकारीप्रतिको साहानुभूति । अभाव र तनावमा रहेको रुपसिह सिजापतिको परिवारलाई गोप्यरुपमा सहयोगको सदा उहाँ सम्झना गरिरहनुहुन्थ्यो । उहाँ अनुसार– नेपालगंज जेलबाट आत्मासर्मपण नगरी छुटनेमा सिजापतिमात्रै रहे’ । एकदिन प्रशंगमा मैले भनीँ– श्यामदाई, रक्सौलमा हत्या गरिएका तेजबहादुर आमात्यको हत्यामा तपाईलाई आरोप छनी ’। तव, श्यामदाई रातोपिरो भएर हत्याको अवस्था र हत्यारा ग्रुपबारे विस्तार र्पूवक वताउनु भयो । त्यसै रन्थिनाहटको उपलब्धी एउटा गम्भीरकृति जन्मियो–जनमुक्ति शेना नलेखिएको इतिहास । उहाँ जनमुक्ति सेनाको गौरवताको लागी संगठन बनाएर हरेक नोभेम्वर ११मा जन्मदिन मनाउन नेतृत्व गर्नुहुन्थ्यो । श्याम दाई स्वयममा समकालीन नेपालको एउटा गम्भीर पुस्तक हो । ०६३पछि उहाँको काग्ेस मोहभंग भयो । उहाँले माओवादी समर्थनमा सार्वजनिक सभामा बोल्नु भत्त भने सेना समायोजनबारे शिषर््नेतृत्वलाई सल्लाहा पनि दिनुभो । तर जति आशा गर्नुहुन्थ्यो, पछि उहाँ माओवादीसंग पनि अत्यन्तै निराश हुँनु भयो । उहाँवारे लामो लेख आवस्यक छ । अलविदा श्यामदाई उहाँबारे स्वयम उहाँले नै बोल्नुभएका ४ भागमा रहेका प्रशंग जिज्ञाशुले सुन्न सक्नुहुन्छ । जततउकस्ररधधध।थयगतगदभ।अयmरचभकगतिकरुकभबचअज)त्रगभचथ.कजथबmंतबmबलनंउबचतंज्ञ