जातका नाममा ‘हत्या’ कहिलेसम्म ?

वि.सं २०७८ कार्तिक १४ आइतबार Sunday, 31 October, 2021 पञ्चायती कालमा चितवनलाई ७६औँ जिल्ला भनिन्थ्यो । राजनीतिक चेतना, यातायातको सुविधा, परिवर्तनवादी मानसिकता, सत्ताप्रतिरोधी भूमिका, शिक्षामा पहुँचका कारण चितवन देशैभर नयाँ चेतको नमुना बन्यो । कांग्रेस र वामपन्थी विचार र सिद्धान्तमा प्रतिबद्ध र जुझारु हुन्थे । दुवैलाई आपसमा भिडाउन सत्ता सक्रिय हुन्थ्यो । ‘उच्च कुलका’ वामपन्थी पनि रूपलाल विश्वकर्मालाई (माने) नेता मान्थे, भान्सा चढाउँथे । आज त्यही चितवनमा वर्चस्वशाली तप्काबाट दलित भीमबहादुर विश्वकर्माको हत्या भयो । हत्यासँगै अनेकौँ तर्क उडिरहेका छन् । विषयलाई बुझेर धारणा बनाउन तथ्य र तर्कभन्दा अहिले आस्थाले धेरै काम गर्दै छ । परिणामलाई हेरेर मात्र घटनालाई कारण नहेरी अथ्र्याउन थालिँँदै छ । ‘दारु पिएका थिए, अलि मनलाग्दी बोले, सम्झाएको मानेनन्, गालामा चड्कन दिएको, पुर्लुक्कै ढले, मरेछन् । हिर्काउनेहरू असाध्य भलादमी र असल मान्छे हुन् । उनीहरूले नै अस्पताल लगे’ यस्ता कुरा आउँदै छन् । सहज तरिकाले नियाल्दा घटना सामान्यजस्तो लागेर मृतक नै दोषी देखिन सक्छ । तर, विषय त्यस्तो होइन । जति घुमाउन खोजे पनि घटना जातकै कारण भएको हो । दलित निषेधित मन्दिरमा विकले बोको चढाउन पाउनुपर्ने माग गर्दै आएका थिए । त्यस दिन पनि जवाफ नकारात्मक आएपछि ‘ठूला’ जातलाई गाली गर्दै हिँडे । ‘सानो जात’ले ‘ठूलो पल्टेर’ चुनौती दिएको उनीहरूलाई सहिनसक्नु भयो । दलित उत्पीडनमा अन्यन्त्रका घटनालाई जसरी सरलीकरण गर्न खोजियो, चितवन घटनाको नियति पनि त्यस्तै हुँदै छ । दलित स्वाभिमान र अपाच्यता : भीम विश्वकर्माले ‘विष्टकुल’सँग झगडा गर्नुका कारण के थिए त ? एकाबिहानै उनलाई कुन तत्वले गाली गर्न उकास्यो ? ‘भीमेहरू’ किन रक्सी खाएर ‘विष्टहरू’लाई गाली गर्छन् ? किन ‘भीमेहरू’ धर्म फेर्छन् ? किन ‘विष्ट’विरुद्ध बोल्ने आँट आएको छ ? किन मन्दिर पस्न खोज्छन् ? किन छोराछोरी पढाउँछन् ? किन हाकिम बन्छन् ? किन यिनीहरूलाई आरक्षण दिने ? किन खलो सोहर्न र सिनु उठाउन ‘भीमेहरू’ अब आउँदैनन् ? यी प्रश्नको उत्तर नखोजी भीमबहादुर विश्वकर्माको हत्याका कारण बुझ्न सकिँदैन । अझ ‘भद्र समाजको’ तर्कभित्रका आशय बुझ्न झनै सकिँदैन । व्यवस्था फेरियो, शासनको चित्र फेरिए पनि सत्ताको चरित्र फेरिएन । १० जेठ ०६८ मा संसद्ले जातीय विभेदलाई सजाय गर्ने कानुन पास गर्‍यो, तर दलितका हत्या, बलात्कार र उत्पीडनका घटना भने घटेनन् । घटनाको लामो सूची छ, तर न्यायिक उपचार, अपराधीलाई दण्ड र जागरुक समाजको सक्रियता भने अत्यन्तै कम छ । वर्चस्वशाली तप्का घटनालाई अत्यन्तै सरल तरिकाले व्याख्या गर्छ र पीडककै पक्षमा तर्क कोरल्दै जनमत तयार गर्छ । जब वर्चस्वशाली तप्काको मर्ममा धक्का लाग्छ, तब मृतक नै अपराधी ठहरिन्छ । हरेक भीमबहादुरको हत्या रक्सीले गर्छ । उसले टाउको उठाएर बोल्नु अपराध बन्छ । मान्छेको हत्या सामान्य कुटपिट र भवितव्यमा फेरिन्छ। कानुन पास भएपछि पनि जातका आधारमा गरिने विभेदमा १९ जनाले ज्यान गुमाए । कुटपिटको त संख्या गन्नै सकिन्न । मुसहर पुरुषोत्तम सदा २४ असोजमा पिटाइबाट गम्भीर घाइते भए, भीम विश्वकर्मा बन्न भने परेन । कोहीले अन्तर्जातीय प्रेम र विवाहका कारण त कोहीले पानी र चुलो छोएको निहुँमा, कोही मन्दिर पसेका कारण हत्या भए । तर, हरेक घटनालाई भेदभाव नभई या त सामान्य अपराध अथवा पीडितलाई नै आफ्नो हत्याको दोषी बनाउने गरिएको छ । जातीय विभेदलाई दण्डित गर्ने कानुन बने पनि प्रहरीले यस्ता उजुरी दर्ता नै गर्न अस्वीकार गर्दै आएको छ भने अदालतमा आवाज कमजोर हुने र आरोपीको पहुँच बलियो हुने हुनाले मिलापत्रमा मुद्दा टुंग्याउने गरिएको छ । मुद्दा चलाइहाले पनि प्रमाण कमजोर बनाउने गरिएको छ । त्यसैले प्रहरीबाट अदालतसम्म पुगे पनि अधिकांश मुद्दामा पीडकले सफाइ पाउँदै आएका छन् । जनयुद्धको पश्चिमको केन्द्र, कालिकोटमा कुनैवेला छुवाछुतको सुइँकोसम्म सुन्न पाइँदैनथ्यो, त्यही नरहरिनाथ–९ की जनप्रतिनिधि मना सार्कीको फेरिएको अवस्थामा धारो छोएको ‘अपराध’मा हत्या भयो । भेरीमा चिच्याइरहेका नवराज विकहरूको कथाव्यथा पुरानो भएको छैन । गन्दै जाँदा यस्तो सूची कति छन् कति ! सांस्कृतिक निरन्तरता र वर्चस्वशाली अहंकार : हरेक उत्पीडन, हत्या र बलत्कारलाई शक्तिशाली तप्काले हल्का तरिकाले, अथवा समान्यीकरण गर्न चाह्यो भने दलित आन्दोलन र नागरिक समाजले पनि विषयको मूल कारण खोतल्न चाहेनन् । अझ राजनीतिक क्षेत्र र समाजशास्त्रीको बहसको विषय नै बनेन । कारणलाई भन्दा पनि मिडियाले वर्चस्वशाली प्रतिनिधित्वका कारण घटनालाई सतही रूपमा लियो । दलित मुक्तिका नाममा धेरै संगठन बनेका छन्, तर तिनको पनि मूल संगठनको राजनीतिक सोचभन्दा फरक हुन सकेन । विषयलाई गम्भीर तरिकाले उठाउने बौद्धिक समाजको अभाव स्पष्ट देखिन्छ । जसले गम्भीर तरिकाले उठाउन चाहन्छन्, त्यसलई वर्चस्वशाली तप्का युरो, डलर, ख्रिस्तानीका अरोपमा खेद्छन् । तर, एनजिओवादीलाई यस्ता विषय राम्रै उद्यम बनेका हुन्छन् । दाम्लोले बाँधिएपछि ‘स्पष्टवादीहरू’ पनि सेल्फ सेन्सरसिपमा हुन्छन् । लोकप्रियतावादीहरू भिड र दाताले के भन्लान् भनेर, पार्टी ‘कायकर्ता’हरू नेताले के भन्लान् भनेर अदृश्य दाम्लामा बाँधिएका हुँदा सामान्यजनले थाहा पाउने भनेको उनीहरूको निर्णय लिने, देखिने र उभिने वेलामा मात्र हो । हाम्रो समाज अझै पनि अन्धविश्वासमा छ, विभेदको संस्कृति मान्छ । ती मनस्थिति तोड्न कानुन बनाएर मात्रै पुग्दैन । समाजको सोच बदल्नु जरुरी हुन्छ । वर्चस्वशाली समूहले नबुझेका विषय : क) मनुस्मृतिले हाम्रो दिमागको हार्डवेयरमा उँच–नीच जाति भनेर जबर्जस्ती लादिदिएको छ । तब उच्च जातिले दलितलाई हेप्नु, दबाउनु, बलात्कार गर्नुमा विशेष अधिकार ठान्छ भने सामान्य प्रतिकार पनि हत्यामा फेरिन्छ । ख) दलित,उत्पीडित समूहमा आएको चेतना र प्रतिरोधी भावना, आर्थिक सम्पन्नता, शिक्षा र सूचनामा पहुँच, स्वाभिमानको अवस्था ‘विष्टकुल’ बुझ्नै सक्दैन । वर्चस्वशाली तप्कामा रहेको अहंकारले नयाँ झडप निम्त्याएको हो । ग) पहिला हत्या, बलात्कार, उत्पीडन, दबाइन्थे । आवाज पाउँदैनथ्यो, आन्दोलन बन्न पाउँदैनथ्यो । अझ बलात्कारका घटना त पारिवारिक इज्जतसँग जोडिन्थे । अब हातहातमा मोबाइल र भिडियोको सुविधाले घटना तुरुन्त सार्वजनिक हुन थाले । मिडिया शक्ति र सत्ताको नियन्त्रणबाहिर पुग्यो । घ) दलित चेतना र क्षमता बढेसँगै सत्ता वर्चस्वशालीकै नियन्त्रणमा रहे पनि जनदबाब थेग्न नसक्ने अवस्था पुग्यो । ङ) वर्चस्वशाली समूहभित्रकै उदार र क्रान्तिकारी तप्काले उल्पीडित र दलित आन्दोलनमा साहानुभूति मात्रै होइन, प्रत्यक्ष संर्घषमा सहभागी हुन थाले । यसले हिम्मत, संघर्ष, सहनशीलता र सरोकारको जनपक्षीय नयाँ तर्क निर्माण भए । दलित आत्मबल : बेलायतको रडिङ विश्वविद्यालयबाट द्वन्द्वमा विध्यावारिधि गरेका डा. हरि तिमल्सिना भन्छन्– माओवादी जनयुद्धले सामाजिक हस्तक्षेप गरी महिला, दलित, जनजाति, सबैमा चेतना मात्रै होइन, प्रतिरोधी भाव, पहिचान र स्वभिमान पनि जगाइदियो । हरेक मानिसका सुषुप्त र जागृत चेतना हुन्छन्, सुषुप्त चेतनाले जागृत रूप लिएपछि त्यो स्वाभिमानमा व्यक्तिन्छ । त्यसपछि कारण खोज्न थाल्छ । ती कारण धर्म,समाज,राजनीति वा आर्थिक अवस्थामा खोजिन्छन् । खोजेपछि जे पनि पाइन्छ । अर्काेतर्फ ज्ञान र सूचनाको क्षेत्रफल फैलिँदा भारतमा भएका दलित आन्दोलनका महान् पुरुष रामास्वामी पेरियार, संविधान निर्माता अम्बेडकर, काशीरामजस्ताको प्रेरणाले थप यहाँ पनि आत्मबल बढेर मनुवादको समाजमा पारेको असर र त्यसलाई वर्चस्वशाली तप्काले सहन नगरेको उनको ठम्याइ छ । दलित मुक्ति र स्वाभिमान कायम गर्ने उपायमा दैलेखका विनोद नेपालीको विचारमा दलितले शिक्षामा पहुँच र आर्थिक उन्नतिमै जोड दिएर समाजमा स्थान बनाउनुपर्ने हुन्छ । त्यसका लागि दलित समुदायबाट विशिष्ट स्थानमा पुगेकाहरू प्रेरणाका स्रोत बन्न सक्छन् भने ‘मानव’ बनेका ‘विष्टकुल’काले पनि उत्प्रेरणा र अभिभावकत्व दिन सक्छन् । तर, त्यहाँ दया नभई वर्षौंदेखि पुर्खाले गरेका अपराधको क्षतिपूर्ति भाव भने हुन आवश्यक हुन्छ । अहिले दलित दया नभई अधिकारका लागि प्रेरणा, उत्प्रेरक र अभिभावकत्व खोजिरहेका छन् । तराई मधेसका दलित अभियन्ता एव स्तम्भकार राजेश विद्रोही पनि दलितको पीडा पहाड, मधेस सबैतिर एकैनासे हो, त्यो सांस्कृतिक उच्चताबोध र हीनताबोधको सोचमा आधारित छ भन्छन् । अन्तमा, जहाँतहीँ दलित उत्पीडन र हत्या हेपेरै गरेको देखिन्छ । त्यो सामाजिक उत्पीडक र उत्पीडित वर्गबीचको दोहोरो मनोवैज्ञानिक द्वन्द्वका रूपमा देखिएको छ । जब स्वाभिमान आन्दोलन बनेर कुर्लन्छ, तब मर्यादाका बाँध भत्कन्छन् । मरेका भीमले बाँचेका भीमलाई प्रश्न छोडे– अब अर्को पालो कहाँको, कुन भीमबहादुरको हो ?’ भीम जातिकै कारणले हत्या हुनेको पछिल्ला कडी हुन् ! पाखण्डी समाजमा हितअनुसार सुविधाका तर्क हुन्छन् । जब वर्चस्वशाली तप्काको मर्ममा धक्का लाग्छ, तब मृतक नै अपराधी ठहरिन्छ । हरेक भीमबहादुरको हत्या रक्सीले गर्छ । उसले टाउको उठाएर बोल्नु अपराध बन्छ । मान्छेको हत्या सामान्य कुटपिट र भवितव्यमा फेरिन्छ । आरोपीका दयाका कथ्य प्रचार गरिन्छन् । त्यसलाई सत्ताका हरेक अंग मिडिया, पुलिस, न्याय र भद्रभलादमीको एउटा सिन्डिकेट तयार भएर हत्यालाई मृत्युमा फेर्ने तर्क गढिन्छन् । तर, एउटै घटनाले धेरैलाई निर्वस्त्र गरिदिन्छ । हाम्रो समाजमा आज पनि जातीय विभेद छँदै छ । तर, जातीय कारणले त्यो घटना भएको होइन भने त्यसलाई जे हो, त्यही रूपमा बुझ्ने इमान र हिम्मत हुनुपर्छ । परिणामलाई हेरेर मात्र सत्यमा पुग्न सकिँदैन । त्यसका पृष्ठभूमि कारक पक्ष हुन्छन् । दलित मन्दिर पस्न पाउनुर्पछ भन्दा किन मारिन्छन् ? बनाउँदा शिल्पी चाहिने उसैले पूजा गर्न खोज्दा मारिनुपर्ने किन हुन्छ ?

उदारवादमा संकट

राजनीतिमा आएको गञ्जागोल र चौतर्फी विश्वासको सङ्कटसँगै संविधानको रक्षक को हो भन्ने प्रश्न फेरि उठेको छ । अदालत अन्तिम व्याख्याता हुन्थ्यो, ऊ आफैँ अहिले बहसको केन्द्रमा छ । जनयुद्ध र जनआन्दोलनको संयुक्त अभ्यासको परिणाम ०६२÷६३ को आन्दोलनले सरकार मात्रै फेरेन, सत्ताको मूलभूत चरित्र नै फेरिदियो । जसरी सत्ताचरित्र फेर्ने सङ्कल्पमा नयाँ संविधानले प्रतिबद्धता ग¥यो, त्यसैअनुसार शासकीय संस्कृति भने फेर्न नसकेपछि फेरि समस्या उब्जिएका हुन् । विश्व राजनीतिक इतिहासमा विद्रोही र संसद्वादी शक्तिबीच सहकार्यको यस्तो परिणाम अन्यन्त्र थिएन । परिवर्तनले निर्मित र दिशा निर्देश गरेको संविधानले मूलतः चार कुरालाई दिशा निर्देश ग-यो । सार्वभौमशक्ति जनतामा समर्पित संविधानका लोकतान्त्रिक गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्ष राज्य, सत्तामा समानुपातिक प्रतिनिधित्व हुन समावेशी र समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली, सङ्घीय शासन व्यवस्था आधारभूत सर्तका रूपमा रहे । यो नै राजनीतिमा उदारवादको सुन्दर चित्र थियो । यद्यपि आन्दोलनको रापचाप मत्थर हुँदै जाँदा, विचारलाई व्यवहारमा उतार्ने नेतृत्व तहको आदर्श स्खलन र इच्छाशक्ति खिइँदै गएर सिद्धान्तको राजनीतिक सुविधाको राजनीतिमा फेरिँदै जाँदा घोषित उद्देश्यमा शङ्का–उपशङ्का थपिँदै गए । संविधान निर्माण र अभ्यास कसैले नहारेको सम्झौताको दस्तावेज (विनविन सिद्धान्त) थियो । सहमतिका अभ्यास त भए तर मूलमर्मलाई निरन्तरता दिन भने सकेनन् । न मूल विषयको यथोचित प्रचार नै हुन सक्यो । अनुदारवादको बिगबिगी जब उदारवादी शक्तिले परिवर्तनलाई यथोचित नेतृत्व दिन सक्दैनन् तब अन्धराष्ट्रियता, अन्धधर्म र अन्धजातिको चुनौती झेल्दै अनुदारवाद राजनीतिमा हावी हुन्छ । मानव सभ्यताको विकास क्रममा धर्मनिरपेक्षता प्रवोधनकालको उपलब्धि र आधुनिक इतिहासको दिशा फेरिदिने फ्रान्सेली क्रान्तिको (१७८९–१७९९) सन्देश हो । आधुनिकता, प्रविधि र ज्ञानका विभिन्न शाखाको विकास हुँदै जाँदा वर्चस्वशाली तप्का, निगमीकृत पुँजी र राजनीतिको गठजोडले उदारवादमाथि प्रहार हुँदै गयो । संसारमै अनुदारवादी वर्चस्वशाली चाल, चरित्र र चेहरा विभिन्न अनुहारमा सक्रिय र अभ्यासरत थिए, छन् । मलिला फाँट धेरै पहिलादेखि नै तयार थिए । एक ठाउँका घटनाले अन्यन्त्रलाई पनि प्रभाव पार्छ । कतै धर्मका नाममा, कतै जाति र वर्णका नाममा, कतै आप्रवासीका नाममा, कतै भाषा र संस्कृतिका नाममा । यो तर्क तथ्य, आधार, जिज्ञासाभन्दा पनि आवेगी भीडमा आफ्ना श्रेष्ठतामा मन्त्रमुग्ध हुँदै नक्कली शत्रु जन्माएर आवेगी अल्पमतमाथि बज्रने गर्छ । पहिलो विश्वयुद्ध समाप्तिसँगै उपनिवेशवादविरुद्ध एकातर्फ उदार लोकतान्त्रिक राष्ट्रवादी, वर्चस्वशाली राष्ट्रवादी अभियान जोडसँग चल्यो, अर्कातर्फ कम्युनिस्ट आन्दोलन । आर्थिक महामन्दीसँगै अभाव, तनाव र निराशा व्याप्त रहेको समाजमा अनुदारवादले वाणी पाउँदै गयो । इटालियन शासक मोसोलिनीको पार्टीको शब्द फाँसीवादले अनुदारवादको चरित्रको प्रतिनिधित्व गर्दै गयो भने हिटलरको आर्यरक्त श्रेष्ठताले नाजीवादी घृणाका ज्वालामा पेट्रोल छर्कंदै अघि बढ्यो । इसाई फासिज्म ख्रिस्तान रूढिवाद फैलाउन अनुदारवादी चर्च र कलेजहरू अहिले विश्वव्यापी मानवतावादी अनुहारमा सक्रिय छन् । भारतीय उपमहाद्वीपमा वर्चस्वशाली तप्काको दुई धर्मका अगुवा राष्ट्रिय स्वयंसेवक सङ्घ (हिन्दु महासभा) र मुस्लिम लिगले गरे तापनि स्वतन्त्र भारतमा भने परिवर्तित अवस्थाको नेतृत्व उदार लोकतन्त्रवादी राष्ट्रवादी शक्ति कङ्ग्रेसले ग-यो । अफगानिस्तानमा तालिवान फेरि सत्तामा आएसँगै शासनमा धर्मसत्ता हावी भयो । ९/११ को घटनाले अमेरिकाले आङ्तकवादविरोधी अभियानका नाममा चालेको धु्रवीकरणको उच्चतम रूप राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको कार्यकालले अनुदारवादको विश्व अभिभावकत्व ग-यो । यसले विश्वव्यापी रूपमा मुसलमानप्रति घृणा फैलाउने काम ग-यो । अहिले ख्रिस्तान, इस्लामिक, हिन्दु, बौद्ध, यहुदी संस्करण देखापर्दै गए । जो जहाँ शक्ति र सङ्ख्याले बहुमतमा छ, त्यसले अल्पसङ्ख्यकमाथि घृणा थोपरेर जाइलाग्दै छ । यहुदी धर्मग्रन्थ तनखले संसारका धार्मिक वा राजनीतिक सबै प्रकारका अनुदारवादीको मार्गनिर्देशन गर्दै गयो, ‘या त तिमी हामीसँग, या दुश्मनसँग ।’ बीचमा कोही हुन सक्दैन, पाउँदैन भन्ने हो । सभ्यताको इतिहासमा मानव अवचेतन मस्तिष्कको हार्डवेयरमा धर्म रह्यो । त्यसले भूगोलअनुसार संस्कृतिको चरित्र ग्रहण गर्दै गयो । पछिल्लो कालमा अझ पुँजी र प्रविधिको मिश्रणले राजनीतिक शक्ति कब्जा गर्ने औजार धर्म बन्न जाँदा सत्ताको आवेगी आधुनिक हतियार बन्न पुग्यो । तब तालिबानका विश्वव्यापी संस्करण देखापर्दै गए । भयको राजनीति यसको आधार हो । अमेरिकामा कुक्लक्स क्लान्सजस्ता गोरा अहङ्कारीहरूलाई वेस्ली स्विफ्टलगायत एन्टिसेमिटिक राजनीतिज्ञहरूबाट उत्साहजनक समर्थन प्राप्त थियो भने रिपब्लिकन पार्टीभित्रको द टी पार्टी त गोरा अतिवादको अभियानकर्ता नै हो । युरोपमा आप्रवासीविरुद्धका शृङ्खलाबद्ध आक्रमण र नवनाजीवाद, नवफासिस्ट सङ्गठन उग्रराष्ट्रवादीका रूपमा लोकप्रिय हुँदैछन् । नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेता म्यानमारकी आङसान सुकीको देशमा भिक्षु आसिन बिरुथु स्वयंलाई बौद्धिस्ट ओसमाविन लादेन भन्छन् । उनको ९६९ यु एन्ड के नामक सङ्गठन धार्मिक दुर्भावना फैलाउन कुख्यात छ । बङ्गलादेशमा बल्गरहरूको हत्या र हिन्दु मन्दिरको तोडफोडका घटना, चर्चित एवं प्रभावशाली फोटो पत्रकार शाहिदुल आलमको गिरफ्तारीले धेरै कुरा देखिन्छ । पाकिस्तानको बहुसङ्ख्यकवाद अहमदिया समूहप्रतिको व्यवहार र हिन्दुमाथिको उत्पीडन बुझ्न सकिन्छ । अथवा जातीय उन्मादको भुटानले नेपालीभाषीलाई खेदेको जगजाहेर छ । श्रीलङ्कामा भिक्षु गालागोदा ऐथे गनानसराको बोडुवाला सेना (बौद्ध शक्ति दललाई) सरकारको अप्रत्यक्ष सहयोग छ । बोडुवाला सेना हिन्दु, ख्रिस्तान र इस्लामका लागि आतङ्क बनेका छन् । यस महाद्वीपमा फैलिँदै गएको धार्मिक अतिवादले उदारवादमाथि प्रहार गर्दा क्षेत्रीय असर पा¥यो । भारतमा अत्पसङ्ख्यकमाथि भएका प्रहारको प्रतिकार बङ्गलादेश र पाकिस्तानका अल्पमत हिन्दुमाथि आक्रमणमा देखापरे भने श्रीलङ्कामा अतिवादी बौद्धिष्टबाट । घृणाको वैचारिक आधार तयार गर्ने स्यामुअल पी हेमिङ्गटनको सभ्यताबीचको टकरावटले (क्ल्यासेस अफ सिभ्लाइजेसन एन्ड रिमेकिङ अफ न्यु वल्र्ड अर्डर–१९९६) पुरातनपन्थीको सैद्धान्तिक ऊर्जा बन्यो । हेमिङ्गटनको चिन्तन साँच्चै सही हो त भनेर संयुक्त राष्ट्रसङ्घका महासचिव कोफी अन्नानले (२००५÷६) एउटा प्राज्ञिक अध्ययन दल बनाएथे । त्यो सभ्यताबीचको सहकार्य युएनएओसीको (अलायन्स अफ सिभ्लाइजेसन)का रूपमा सक्रिय छ । नेपालमा धर्मनिरपेक्षता नेपालको संविधान–२०१९ मा देशलाई हिन्दु राष्ट्र भनिएको हो । नेपाली काँग्रेसको धर्म निरपेक्षताविरुद्धको जनमतलाई आफ्नो पक्षमा ढाल्न काँग्रेसबाट पञ्चायतका व्याख्याता बनेका डा. तुल्सी गिरीको सोच थियो । वर्चस्वशाली जनमतलाई पञ्चायतीकरण गर्ने मानसिक औजारका रूपमा हिन्दु राष्ट्रले भीडलाई एकीकरण गरिने प्रयास थियो । बीपी कोइरालाले २०३६ साउन ४ मा (जुलाई २०, १९७९) ‘विक्ली मिरर’ पत्रिकालाई दिएको लिखित अन्तर्वार्तामा नेपाललाई धर्मनिरपेक्ष मुलुक बनाउन चाहने व्यक्तिका रूपमा तपाईंलाई लिइन्छ नि ? भन्ने प्रश्नको जवाफमा भनेका छन्, “नेपाल हिन्दु राज्य हुँदै होइन । कसैले हो भन्छ भने त्यो झेली मात्र हो । नेपाल निश्चय पनि धर्मनिरपेक्ष राज्य हो । धर्मनिरपेक्ष राज्यमा धार्मिक आस्था राख्ने स्वतन्त्रता हुन्छ । तसर्थ मन्दिर वा प्रार्थनास्थल कुन हो भनेर छुट्याउनुपर्ने प्रश्नै उठ्दैन । नेपाल हिजो पनि हिन्दु राज्य थिएन, भोलि पनि हिन्दु राज्य रहन्न, नेपाल धर्मनिरपेक्ष मुलुक हो । जहाँसम्म पशुपतिनाथलगायतका मठ–मन्दिर, गुम्बा तथा मस्जिदको कुरा छ, ती त समुदायका सम्पत्ति हुन्, राज्यले हस्तक्षेप गर्ने कुरै आउँदैन ।” बीपीको सोच र जीवन व्यवहार धर्मनिरपेक्ष थियो, आडम्बरी थिएन । त्यसो त नेपाली काँग्रेसले २०१२ माघ १० र ११ गते वीरगञ्जमा सुवर्णशमशेरको अध्यक्षतामा भएको छैटौँ महाधिवेशनले नै समाजवादी र धर्मनिरपेक्षता नीतिसहित १८ वटा प्रस्ताव पारित गरेको थियो । हालै प्रकाशित बीपी कोइरालाको डायरीमा तनहुँ भिमादको भाषणमा धर्मनिरपेक्षताको प्रसङ्ग छ । भिमादमा उनले पाँच मुद्दामा आफ्नो भाषण केन्द्रित गरेका थिए । जसमा तेस्रो मुद्दा थियो– धर्मनिरपेक्षता । उदारवाद र धर्मनिरपेक्षता समाजको एक यस्तो शासन जहाँ धार्मिक मामलामा सत्ता तटस्थ रहन्छ, आफ्ना सबै नागरिकलाई समान व्यवहार गर्छ । चाहे उसको धार्मिक विश्वास जेसुकै होस्, या ऊ नास्तिक किन नहोस् ! मान्छेको धर्म हुन पनि सक्छ, नहुन पनि सक्छ तर राज्य सबै नागिरकको भावना, विश्वास र मान्यताको अभिभावक हुन्छ । नेपालमा हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम, किराँत, क्रिस्चियन, प्रकृति, बोन, जैन, बहाई, शिख र भौतिकवादीहरू छन् । ज्ञानको क्षेत्रफल फैलिँदै जाँदा, सूचनाको पहुँच बढ्दै जाँदा, सन्दर्भ सामग्रीको उपलब्धता हुँदै जाँदा धर्म र संस्कृतिको पनि जानकारी बढ्दै जान्छ । अझ हाम्रा प्राज्ञिक चेतका ऋषिमुनिहरूले प्रमाणवाद, अनिश्वरवाद, भौतिकवादबारे गम्भीर विर्मश गरे । लोकायतवादका मनिषीहरू जीवन र जगत् अनिश्वरवादी हुन् भने बुद्ध आदर्श भौतिकवादी रहे । संसारमै छद्मराष्ट्रवाद, जातीय र धार्मिक घृणा उदारवादका शत्रु हुने गर्छन् । इतिहासको गौरव नै वर्तमानका ऊर्जा हुन् । त्यसलाई बुझ्न, समाज फेर्न र आजका समस्याको हल गर्ने माध्यम शिक्षा बन्नुपर्छ, न कि घृणालाई मलजल गर्ने नजिर । अप्रिय तथ्यलाई पनि कलमबाट बचाएर निक्लन दिन हुँदैन । हामीले विचार परिवर्तन गर्न सक्यौँ तर चिन्तनशैली परिवर्तन गर्न सकेनौँ । भारतीय संविधान निर्माता डा. बीआर अम्बेडकरको भनाइ यहाँ सान्दर्भिक हुन्छ, “सविधान कस्तो बन्योभन्दा पनि प्रयोगकर्ता कस्ता हुन्छन् ? त्यसैमा निर्भर रहन्छ ।” हरेक परिवर्तनले व्यक्ति, समाज र राष्ट्रमै चरम् महìवाकाङ्क्षा पैदा गर्छ । नयाँ नेतृत्वको चुनौती त्यस महìवाकाङ्क्षाको कुशल व्यवस्थापन गर्ने कला, प्रतिबद्धताका लागि विश्वासपूर्ण जगेर्ना हो । नागरिकमा नफेरिइसकेको भीड आवेगमा लतारिन्छ र उदारवादबाट झस्किन्छ । अहिले फेरि उदारवादमाथि आक्रमण हुन थालेको छ र पहिलो प्रहार धर्मनिरपेक्षतामाथि भएको छ । त्यो वर्चस्वशाली तप्काको विश्व अभ्यासको नेपाली संस्करण मात्र हो । https://gorkhapatraonline.com/opinion/2021-10-31-49657?fbclid=IwAR1qI1KLoggFJKjpwX-bgWJjlW80FxEdr7fCcxme3WvzR2s8esLHn7B6aYQ

मधुशाला शिक्षालय बनेको दिन

व्यापारी विग्रिएको र फर्सी कुहिएको पछि मात्रै थाहा हुन्छ । बुढो सिहको अवस्था घाँस त खाँदैन, मुखमा आईपुगेका झिँगा र मुसो भने छोडदैन् । जिन्दगीका उत्तरार्धमा जल्लाद र कसाही पनि पेशाको मागको कर्म भनेर मनसुख हुन्छन भने हत्याराहरु पश्चतापमा । हरेक कर्मी र कुकर्मीसंग आप्mनो औचित्य सावित गर्ने तर्क हुन्छन । वलत्कारीसंग पनि आप्mनो कुकृत्यलाई सुकृत्य सोचेन भने उस्को शारीरिक अंगले साथ दिदैन । समाज र कानुनले दण्डदिने हरेककाम गर्न पहिला मानसिक तयार हुँन पर्छ । निर्मम समीक्षा गरेर आत्माआलोचित हुँन र सत्यसंग टकराउन मान्छेलाई फलामको च्यूरा चपाएझै हुन्छ । त्यसैले आत्माबृतान्त सवै लेख्दैनन्, लेखेपनि अंशमा मात्रै । पाल्सीकुरा लेखिएको पुस्तक त्यो आत्माबृतान्त कदापी हुँदैन । आफुलाई चिन्ने पहिलो र अन्तिम व्यक्ति आफैँ हुईन्छ । खोल र जलफ कसरी लगाएको हुन्छ भन्ने नागोसत्य स्वयंलाई मात्र थाहा हुन्छ । त्यसैले कतिपयमानिस सपनामै हृदयघात भएर जीवनलिला समाप्त पार्छन । नेपालमा ठूलो आधीँबेहरीको संकेत २०४८मै आएको थियो । यथास्थिति र अग्रगमनको टकराहट बुझन आग्रहले नभै समाजविकासको नाडी पक्रिएर मात्रै सकिन्छ । सत्ता अहंकारले मात्तिदा त्यस्ता आधीबेहरीको छनक शक्तिशालीले पाउन सक्दैनथे । थाहा नपाँउनु नहुँन हुदैनथ्यो । म ज्वालामुखीको फेदी र क्रान्तिप्रवेश द्धारमा रहेर खुलारुपमा भूमिगत सक्रिय थिँए । आवेग, आर्दश र सोचले कुत्कुत्याएपछि संकटमा सुन्दरता खोजिन्छ । सापेक्षतामा ठूलै ब्यापारी हुँनुका आफनै मर्म थिए । ब्यापार आफैँमा वैधानिक चोरी पेशा हो । नाफा र पैसा बाहेक ब्यापारमा अरु कुनै धर्म र नैतिकता हुँदैन् । एउटा व्यापारी असल साझेदार त हुँन सक्छ तर असल साथी बन्न भने सक्दैन । नाफानै आर्दशको सिद्दान्त हुँनेहुँदा त्यहाँ मित्रता, आफन्तपना, आर्दश र राजनीतिको कुनै अर्थ पनि रहँदैन । विश्वास आर्थिक कारोवारमा त हुन्छ नै तर घात र प्रतिघातको रेस्लिंगमा सहभागी भएरै सफलताका सिढीँ चढिन्छन । हरेक सफतापछि विभत्स कथा छिपेका हुन्छन । नेपालियन द ग्रेट बन्न लाखौँ मानिसको हत्या भएको थियो । हजारौ सैनिकको चिहानमा एउटा माहन सेनापति जन्मिन्छ । इतिहास योद्दाको नभै सेनापतिका लेखिन्छन । मान्छेलाई सक्रियपार्ने आन्तरिक शक्ति (डाइभिंग फोर्स) के हो । जीवनको सवभन्दा उच्च स्तरको सुख के हो ? सवभन्दा मज्जा मानिसलाई कुन वेला आँउछ ? हामीसंग पलपल सवभन्दा नजिक रहँने कुन तत्व हो ? प्रेम र वासनामा फरक के छन र रुप के, के हुन्छन् ? हाम्रा सोच, सपना, कल्पना र चाहानावारे संवाद खुला गर्न सक्छौ वा त्यस्ता पात्र भेटिन्छन ? हाम्रा अवचेतनमन कुन वेला भूमिकामा प्रस्ट देखापर्छ ? सोच्दछ, दिमागले दुःख पाँउछ शरीरले । लेख त्यता केन्द्रित नहौँ । मेरो स्तंभ हो –मेरा सहरका कथा । कहिलेकही लाग्छ किन र कस्लाइ लेख्ने ? लेखेर के हुन्छ ? मनका बह र कुण्ठा व्यक्त गर्नमात्रै लेखकलाई छुट हुन्छ ? माथीका भनाई मेरालेखका पृष्टभूमि मात्र हुँन । अव मूल लेखमा प्रवेश गर्छु । खुला रहेर सत्ताविरुद्धको सशस्त्र संर्घषको भूमिगत कार्यकर्ता हुँनु दुईधारे तरवारमा यात्रा गर्नु हुन्थ्यो । विश्वास र अविस्वास सहयात्रामा थिए । हरेक विषय, व्यक्ति, अवस्था र समयमा शंका गर्नु, तर शंकाबादमा नफस्नु नै सुरक्षा कवच हुन्थे । अकल्पिनय धोका त आफन्तबाटै खाँनु प¥यो । धोका दिएर सफलता चुम्नु व्यापारमा कला भनिन्छ भने अन्धवश्विासी भएर खाल्डोमा खस्नु स्वयका कमजोरी, अज्ञानता बन्छन् । मेरो कम्मरको खुकुरी कुन हुस्सुले थुत्यो भनेजस्तै पछि समयसंग विलौनाको कुनै अर्थ रहँदैन । समय शक्तिलाई सलाम ठोक्छ । गोली नभएको बन्दुक, रुप हराएकी युवती, संपती खस्केको व्यापारी, पदहीन राजनीतिक कर्मीलाई कसैले वास्ता गर्दैन । खस्कदो व्यवसाय, आफन्तको धोकामा मर्माहत अवस्था, फैलदो बिद्रोहको रापचाप, सत्ताको पश्चिमीकेन्द्रको सुरक्षा दवावले एकैपटक तिनवटा आंतकको दवावमा थिँए । तर, त्यसको प्रकटीकरणबाट जोगिँदा मात्र सुरक्षित हुँईन्थ्यो । १) खुला रहेर भूमिगत सक्रियताको कुनैवेला गिरफतार हुँने अवस्था २) एकैचोटी दुइृमोर्चा अर्थात राजनीति र व्यापारमा सकृय हुँन नसक्नु, साहुले घेर्नु र आसामी तर्कनु ,ग्राहक भडकनु ३) पार्टीका साथीहरु कसरी पिटर सुरक्षित हुन सक्या छ ? भनेर शंका गर्नुको आतंकबीचमा रहेको थिँए । दवाव र तनावले हरेक साँझ रसपान र जाम टकराउनु नियति बनिरहेको थियो । आफैलाई लुकाएर सहज देखिनु आवस्यकता थियो । त्यसैवेला हरेक साँझ मेरो टेबुल छेउमै शाहीबाबा जस्तो मुन्द्रे कपालमा नैनासुतको टलक्कटल्कने सेतो कुर्ता सुरवालमा मगमग वास्नावाला अधेड व्यक्ति एक्लै चुस्सचुस्सको चुस्की लिइरहन्थे । उनको पृय रस अतयन्तै महंगो हुन्थ्यो । स्न्याक्स पनि रवाफिलो । म भने पीडालाई गिलाससंग साटन पुग्थे र विजुलीपानीको बर्को ओढेर घर फर्कन्थे । आफनै भूमिकाले गर्दा सन्केको वेला पनि मौन रहँन !परिस्थितिले सधैँ होसियार बनाइरहन्थ्यो । तर, उच्चकोटीको खानपान गर्ने मधुशालाको सो अपरिचित मित्र मेरो कौतहुलताको विषय बन्दै गए । धम्बोझी चोक पश्चिमको केन्द्र । नयाँ र पुरानो नेपालगंजको साँध । नयाँ र नौलामान्छेको जमघट र २४ जिल्लाको सास्कृतिक झल्को एकै थलोमा । हावाको गन्ध सुंघ्न वा उजाडिएको दुगानबाट उम्कन चोक मेरो वाहाना बनिसक्या थियो । साहित्य र पत्रकारिताले मानसिक शान्ति र व्यस्तताले चोक शान्तिथलो बनेको थियो । मधुशालाका भिन्न टेवुलका चुस्कीवालावारेको जिज्ञाशाले मलाई कौतुहलता थिप्दै गएको थियो । त्योदिन पनि उनलाई सफा आइरन गरेको सेता कुर्ता सुरुवाल, महंगो जुत्ता, मगमग वास्ना, घुँगरितो कपालले भिडबाट व्यक्तित्व प्रश्टै अलग छुटिएको थियो । उनी सरासर अघी बढे । भेटिएका परिचितलाई काजु किसमसि,बदाम दिन्थे । दुगानमा बसेर ५५५ चुरोट सल्काएर दुगानदारलाई पनि दिए । अझ कौतुहलता बढदै गयो । केहीदिनदेखी छेउको टेबुबुलमा भ्याट ६९ र्फोने, तन्काउने, यत्रो सानसंग हिडने मान्छे को र के होला ! भन्ने भयो । मस्जिदबाट अजानको माइक घन्कियो । उनीपनि पुष्पलाल चोक तिर लागे । पसलका परिचित साहुजीसंंग सोधीँ ? उनी को हुँन ? के गर्छन् ? भनेर । –उनी राइस मिलका मालिक रहेछन्, व्यबसाय विग्रिएको छ । वैकले लिलामीको ताकेता गरिरहेको रहेछ । साहुले घेर्दा रहेछन । सायद कारोवार सम्हाल्दै भएर त यस्तो मनमौजी भएका भने । अभाव र तनावमा पनि यस्तो मस्तराम हुँन सक्ने बिआरकेलाई देखेर अचम्म लाग्यो.। आफुपनि त्यस्तै आफैँले रोग निम्त्याएका मनुवा । साँझपनि हाम्रो साविक थलोमै सोही अवस्थामा भेट भो । मनको खुलदुली रोक्न सकिन । औपचारकितापछि उनको वारे सोधीँ । यसैपनि संसारमा सवभन्दा ज्यादा झुट अदालत र सवभन्दा सत्यवादीहरु मयखानामा हुन्छन । विआरके खुल्दै गए । टाढाबाट मेरो तिनपुस्ते सवै थाहा रहेछ । बिआरके –म पाहाडबाट उच्च मनोबल र सपनाबोकेर झरीँ । समयलाई सिकार गर्दै ब्यापार फस्टायो मात्रै हैन, दौड्यो पनि । ग्राहक, साहु र वैकले पत्याए । वैकमा राख्नभन्दा मलाई सुरक्षित सोचेर गाँउलेले पैसा जम्मा गर्थे । मंसिरमा धान जम्मागरेर बैशाख,जेठमा भाउ कटाँउथे । मनोबल बढदै गयो, ब्यापार थपिँदै गयो .... तर समय र शक्ति सधै एकनास नहुँने । सत्रु र आगो साँनु हुँदो रहेनछ । दुर्घटना कर्णाल फुकेर आँउदो रहेनछ । कुन बेला आफन्त पराई भएको पत्तै नपाइने । आफनै विश्वास आत्माघाती कसरी बन्दो रहेछ, परिणाम आएपछि मात्र थाहा हुँने’ ... उनले मधसुरमा भनेका मात्र थिएनन् मन, मस्तिक र पेट खोलेर आफना बह पनि शान्त गरेका थिए । त्यो कथाब्यथा उनको मात्र थिएन मेरै अवस्था र चित्र पनि थियो । हरेक चुस्कीसंग हामी आफ्नै व्यथा पिइरहेका थियौँ । कारण भिन्न भए पनि रोग एउटै थियो । –अनी तपाई यत्रो संकटमा हुँनुहुन्छ तर पनि यति प्रफुल्ल कसरी देखिन सक्नुहुन्छ, ? – हेर्नुस,.... जव तपाई आफना दुःख सवैलाई देखाउनुहुन्छ तव तपाईका साहुले घेर्नेछन्, आफन्त निरास हुँनेछन् । दिनुपर्नेले तिर्नेछैन्, लिनेलाई तिर्छ भन्ने विश्वास हुँनेछैन । खाइस् नी भन्दै सत्रु तिघ्रा ठटाँउदै खितखिताउनेछन् । मित्रहरु दुःखी बन्नेछन । मेरा दुःख मैले विलौना गरेर हिँडदैमा मेरो आपतविपत टर्नेवाला छैन । तर, समाजमा खुशी देखिएर हिँडदा समस्या टुंग्याउनभन्दा टंग्याएर समय घर्काउन सकिन्छ । त्यसवेलासम्म उपाय निक्लन्छन । आशावादी हुँनुपर्छ । विआरकेले आफनाकथा र मर्ममात्रै भनिरहेका थिएनन, मलाई उपदेश पनि दिइरहेका थिए । जीवन जिउने कला सिकाईरहेका थिए । उनका अनुहारमा भावका सुमन्द्रिक छाल आउथ्यो, विलाउथ्यो । उम्दा कलाकारहरु मन र मस्तिकका कुरा चित्रमा उर्ताछन । अझ समयसंगै दीलपेट त लिन्छन, तर घर्कन वित्तकिै चुसेको उखुका छोक्राझै प्यालिदिन्छिन । संवेदना, प्रेम र नजिकता उनलाइ मेला (बजारका) वस्तु बनिदिन्छन । आफु विक्रीका उम्दा माल सोचेपछि अरु छु मतलव ? तर उनीहरु शक्ति,रुप र धन अत्यन्तै चंचल हुन्छ, कुनबेला उछिटिन्छ भन्ने ख्याल गर्दैनन् । तर ब्यापारी नबनेको घायल मान्छे भने सदा ख्याल गरिरहन्छ । हिस्टोरिकल मोडमा आएका पात्र र प्रबृति सदा घायल सामु आईरहन्छन, विर्सन भने सक्दैन । इतहिास घायलका कथाहरु पनि हुँन । शक्ति, रुप र धनले उन्लाई वास्ता गर्दैन, सकिएपछि भने ख्याल गर्छ । तव उड गई चिढया । –र्हेनुस समयलाई रत्याउन र सत्रुलाई हराउँन, आफन्तलाई आत्माबल दिन आफना दुःख कसैलाई नदेखाएनुस्, मनका बह कसैसंग नखोल्नुस । आखिर सतपात्र नपाँउदा तपाई जे भन्नु हुन्छ अरुलाई रमिता र तमाशा बन्छ । दुश्मनलाई सही सल्लाहा दिनुस्, सत्रुले दिएको गलत सल्लाहा भनेर ऊ स्वयम भडखारोमा परेर चेत खुलेपछि तपाईको भरोसेमन्द मित्र र सहयोगी बन्न सक्छ । समय घर्कदै गयो, हामे भेट भएन । उनी माओवादी थिएनन, रहेनन तर जनयुद्ध सकिएपछि उनको व्यवहार सप्रिएछ, समस्या सुल्टाएछन । बिआरके मेरा एउटा असल गुरु र मधुशालाको त्योदिन मेरो ठूलो दीक्षा ग्रहणको दिन बन्यो ।

विद्वान मित्र (सालिकराम सापकोटा)नेपाल बार एसोसियसनका केन्द्रिय उपाध्यक्ष(पूर्व) तपाइलाइ बार र बेन्च, सुप्रिमकोटका न्यायाधिसको बेन्च बहिस्कार, अदालत परिषदमा भएका रेस्लिङले न्याय संपादनका अाएका समस्याबारे गम्भीर विमर्श गर्नुपर्ने लाग्दैन ? के सत्ता र व्यवस्थाकाे संकट वारभित्रको रेस्लिङवारे के सोच्नुहुन्छ ? भागवण्डाको राजनीति र सर्वोच्चकाे नेतृत्व के सोच्नु हुन्छ ? विश्व त वैश्विकरण भै सक्यो, नेपाली अदालतबारे संसार र मुल्यांकनकर्ताले के सोचेका होलान ? विद्वान महोदय... हामीले बुझ्ने भाषामा भनिदिनुस न

उम्दा कलाकारहरु मन र मस्तिकका कुरा चित्रमा उर्ताछन । अझ समयसंगै दीलपेट त लिन्छन, तर घर्कन वित्तिकिै चुसेको उखुका छोक्राझै फ्यालिदिन्छिन । संवेदना, प्रेम र नजिकता उनलाइ मेला (बजारका) वस्तु बनिदिन्छ ।पात्र विक्रीका उम्दा माल सोचेपछि अरु छु मतलव ? तर उनीहरु शक्ति,रुप र धन अत्यन्तै चंंचल हुन्छ, कुनबेला उछििटन्छ भन्ने ख्याल भने गर्दैनन् । तर ब्यापारी नबनेको घायल मान्छे भने हरेक कुरा सदा ख्याल गरिरहन्छ । हिस्टोरिकल मोडमा आएका पात्र र प्रबृति सदा घायल सामु आइरहन्छन, तर उ विर्सन भने सक्दैन । घायल कथाहरू साहित्यमा सजिन्छन । कसैलाइ वास्ता गर्दैन। तव उड गई चिढया